Poprzez zapewnienie zwycięstwa w krajowym głosowaniu w sprawie zmian konstytucyjnych, Władimir Putin może teraz pozostać prezydentem Rosji do 2036 roku, jeśli zdecyduje się kandydować ponownie. Po 20 latach u władzy, narracja o chaotycznych latach 90. w Rosji pozostaje kluczowa dla legitymizacji Putina jako przywódcy, który przywrócił stabilność.

Choć dekada nadal dzieli opinię publiczną, nie ulega wątpliwości, że był to niebezpieczny i ekscytujący okres. Niejednoznaczność lat 90. podsumowuje popularne wówczas rosyjskie słowo bespredel, tytuł dramatu więziennego z 1989 roku, oznaczające anarchiczną wolność i nieodpowiedzialną władzę.

W tamtym czasie burzliwe postsowieckie przemiany w Rosji były postrzegane jako krzykliwe widowisko towarzyszące stabilnemu, pozimnowojennemu Zachodowi. Pokolenie później, niepewność tego okresu ma szerszy oddźwięk niż wtedy.

Upadek demokratów

Lata dziewięćdziesiąte rozpoczęły się pierwszymi w Związku Radzieckim wyborami wielopartyjnymi w marcu 1990 roku, kiedy to Borys Jelcyn został przywódcą Rosji. Zakończyła się punktualnie 31 grudnia 1999 roku, kiedy Jelcyn ustąpił na rzecz Putina, jego następcy. Dekada obejmowała dwa nieudane zamachy stanu w 1991 i 1993 roku oraz likwidację zarówno rządzącej partii komunistycznej, jak i ZSRR. Masowa dyslokacja gospodarcza nastąpiła po zerwaniu sowieckich więzi gospodarczych, stworzeniu gospodarki rynkowej i terapii szokowej połączonej z masową prywatyzacją.

Wpływ społeczny był ogromny. Oczekiwana długość życia spadła, w latach 1991-2001 w Rosji odnotowano do pięciu milionów zgonów wśród dorosłych, wskaźniki urodzeń załamały się, a obie te tendencje zostały spotęgowane przez powszechną przestępczość i handel ludźmi. Te negatywne skutki skoncentrowały się w okresach kryzysu gospodarczego w latach 1991-94 i 1998-99.

Gwałtownie rosnąca nierówność i pojawienie się nowej klasy zamożnych, w tym niektórych czołowych reformatorów, oznaczało, że termin „demokrata” stał się terminem nadużywanym już w 1992 roku.

Petersburscy reformatorzy

Moje własne badania z tego okresu pokazują, jak koncentracja władzy była tendencją od samego początku reform. To właśnie z części samego ruchu reformatorskiego wyłonił się styl rządzenia kojarzony z Putinem.

Przyjechałem do Petersburga w 1991 roku, oczekując, że będę badał konflikt między ideologiami demokratycznymi i komunistycznymi. Zamiast tego odkryłem, że konflikt toczył się między dwiema grupami reformatorów – tymi, którzy popierali silne rządy wykonawcze i tymi, którzy opowiadali się za rządami przedstawicielskimi lub parlamentarnymi. Była to powtórka z XIX-wiecznej rosyjskiej debaty między protagonistami państwa i społeczeństwa. W obu przypadkach zwyciężyli etatyści.

Dla zwolenników silnej władzy wykonawczej, takich jak czołowy reformator i burmistrz Petersburga Anatolij Sobczak – pod którym Putin służył jako zastępca – wybrani radni stanowili przeszkodę w skutecznym rządzeniu.

Wszyscy reformatorzy zjednoczyli się w sprzeciwie wobec próby zamachu stanu przez twardych Sowietów w sierpniu 1991 roku, ale od tego momentu podział w obozie reformatorskim między zwolennikami władzy wykonawczej i przedstawicielskiej stawał się coraz szerszy. Kulminacja nastąpiła w październiku 1993 roku, w krótkim konflikcie zbrojnym między prezydentem a parlamentem. Siły parlamentarne składały się głównie z antyliberalnych nacjonalistów, ale wspierały je również rady. Wśród nich była kierowana przez reformatorów rada Petersburga, wówczas pogrążona w konflikcie prawnym z Sobczakiem, jej byłym przewodniczącym, z powodu tego, co radni postrzegali jako nadmierną koncentrację władzy. Z parlamentu pokonany, większość regionalnych i miejskich rad w całym kraju zostały rozwiązane i zastąpione przez zgromadzenia z ograniczonymi uprawnieniami.

Konflikt między Sobchak i jego byłych sojuszników kontynuowane aż do jego śmierci w 1999 roku. Do tego czasu jego były zastępca, Putin osiągnął wierzchołek władzy wykonawczej na poziomie krajowym, biorąc wiele z zespołu Sobczaka w Petersburgu, aby utworzyć rdzeń swojej administracji Kremla.

Aktualny prezydent Władimir Putin i jego żona Ludmiła offere kondolencje Ludmiła Narusowa, wdowa po Anatolij Sobczak. Fot: By Kremlin.ru, CC BY 4.0

Władza, skoncentrowana

Koncentracja władzy na wszystkich szczeblach hierarchii oznaczała intensywniejszą walkę o sumie zerowej o jej zdobycie, a nie kompromisy właściwe dla systemów parlamentarnych. Wyższa stawka oznaczała agresywną mobilizację mediów do wojny informacyjnej, która stała się cechą charakterystyczną polityki wyborczej lat 90. na poziomie regionalnym, wzorowanej na wyborach prezydenckich z 1996 roku.

Do tego czasu korupcja związana z prywatyzacją uczyniła Jelcyna i reformatorów niepopularnymi – wielu obawiało się powrotu komunistów do władzy. Demokraci musieli uciec się do desperackich środków. Zmobilizowano wszelkie możliwe środki, aby zapewnić ponowny wybór Jelcyna – w tym umowy z potężnymi oligarchami posiadającymi wielkie imperia medialne. Komuniści zostali pokonani, ale ceną był endemiczny cynizm wobec procesu demokratycznego.

Prezydencja Jelcyna pozostała wierna regionalnym gubernatorom Rosji i oligarchom. To spadł do Putina ograniczyć uprawnienia tych grup, kampanii w 2000 roku pod hasłem „dyktatury prawa”. To, że takie hasło mogło mieć poparcie społeczne, świadczy o stopniu rozczarowania społeczeństwa w końcu lat 90. Jednak kierunek ku koncentracji władzy został wyznaczony prawie dekadę przed wyborem Putina na prezydenta.

Rosyjscy reformatorzy lat 90-tych w dużej mierze osiągnęli nieodwracalne zmiany gospodarcze, których pragnęli. Nie udało im się jednak stworzyć pozytywnej narracji dla nowej Rosji. Reforma zdawała się opierać na założeniu, że Rosja musi nauczyć się jak najwięcej od Zachodu. Z czasem rozczarowanie tym wyidealizowanym spojrzeniem na Zachód wzrosło, a opinia publiczna stała się bardziej nacjonalistyczna.

Pod koniec lat 90. nacjonalizm był zarówno zagrożeniem, jak i szansą. Podobnie jak w epoce rzekomego wzorca Putina, cara Aleksandra III pod koniec XIX wieku, polityka wyglądała tak, że nacjonalizm dostarczał państwu ideologii, a centralizacja powstrzymywała go przed wymknięciem się spod kontroli. Nowe zmiany konstytucyjne, które Putin teraz wprowadził, kontynuują tę podwójną ścieżkę większej koncentracji władzy i nacisku na tożsamość narodową i suwerenność – i obie mają swoje korzenie we wczesnych latach dziewięćdziesiątych.

Adrian Campbell, starszy wykładowca w dziedzinie rozwoju międzynarodowego, University of Birmingham

Ten artykuł został ponownie opublikowany z The Conversation na licencji Creative Commons. Przeczytaj oryginalny artykuł.