Urodzony 15 czerwca 1914 roku, Jurij Andropow spędził zaledwie ostatnie 15 miesięcy swojego życia jako przywódca aparatu sowieckiego, przy czym jego zdrowie szybko się pogarszało. Wcześniej jednak, przez około 15 lat kierował KGB, potężną agencją wywiadowczą. Niektórzy uważają go za rygorystycznego biurokratę, inni – za liberała, który zdołałby uniknąć upadku ZSRR, gdyby miał wystarczająco dużo czasu. Kim więc był?

Ukryta osobowość

Sam Andropow zawsze niejasno opowiadał o swoim życiu, począwszy od korzeni rodzinnych. Krążyły plotki, że jego dziadek był bogatym kupcem żydowskiego pochodzenia – ale Andropow zawsze temu zaprzeczał. Nigdy też nie mówił o własnej rodzinie: przez pięć lat był żonaty i miał syna, ale po rozwodzie prawie nie kontaktował się ani z nim, ani z byłą żoną.

Profesjonalnie Andropow również był człowiekiem tajemnic – wymagało tego wysokie stanowisko, które objął. „Ludzie prawie nie znali go jako szefa KGB; w każdym kraju ludzie stojący na czele tajnych służb zazwyczaj nie szukają rozgłosu i nie mogą liczyć na popularność. Zwłaszcza w takim kraju jak ZSRR” – pisał publicysta Roy Medvedev w książce „Nieznany Andropow”. A kiedy nagle stał się publiczny, dziedzicząc władzę po Leonidzie Breżniewie w 1982 roku, panował zbyt krótko, aby ukształtować jakikolwiek znaczący wizerunek publiczny.

Tłumił powstanie na Węgrzech

Andropow szybko awansował, gdy w 1954 roku został mianowany ambasadorem na Węgrzech w Ministerstwie Spraw Zagranicznych. Dwa lata później wybuchło powstanie węgierskie – część społeczeństwa domagała się niezależności od socjalistycznego państwa.

Szybko przerodziło się ono w konflikt zbrojny. Andropow, komunikując się z radzieckimi przywódcami, nazwał wydarzenia „kontrrewolucyjnymi, antyspołecznymi zamieszkami” i poparł ideę pomocy węgierskiemu rządowi socjalistycznemu poprzez wysłanie wojsk. Koordynował działania sił proradzieckich na Węgrzech, które wraz z przybyciem żołnierzy radzieckich pomogły utrzymać Węgry w stanie socjalizmu. Ponad 2500 osób zginęło podczas tego konfliktu.

W 1957 roku Andropow wyjechał z Węgier do Moskwy – ale nigdy nie zapomniał obrazu rozwścieczonych tłumów zabijających funkcjonariuszy policji. Radziecki dyplomata Oleg Troyanovsky wspominał: „Andropow ciągle mówił o wydarzeniach z 1956 roku na Węgrzech. Często powtarzał: 'Nie możecie sobie wyobrazić, co to jest – setki tysięcy ludzi zalewających ulice, całkowicie pozbawionych kontroli'”. Troyanovsky uważał, że Andropow obawiał się zobaczyć taką scenę w ZSRR – i robił wszystko, co mógł, aby temu zapobiec.

Był ostrożnym dyplomatą

W tym samym czasie Andropow potrafił być elastyczny. W latach 1957-1967 kierował wydziałem ds. stosunków z partiami socjalistycznymi w ramach Komitetu Centralnego partii komunistycznej – a jego doradcy, młodzi wówczas intelektualiści, często wspominali go jako „liberalnego” przywódcę. „W tym pokoju wszyscy możemy mówić swoje zdanie, absolutnie otwarcie. Ale gdy tylko go opuścicie – grajcie zgodnie z zasadami” – zapamiętał słowa Andropowa politolog Georgij Arbatow. Oznaczało to: możemy krytykować system radziecki między sobą, ale pamiętajmy o zachowaniu lojalności wobec kraju.

Niektórzy historycy posuwają się nawet do stwierdzenia, że to właśnie Andropow opracował kurs na zbliżenie z Zachodem. „Andropow stał się architektem polityki zachodniej Breżniewa” – mówi niemiecka historyk Susanne Schattenberg. Mimo to, choć w polityce zagranicznej Andropow był dyplomatą, w domu był zawsze surowy.

Rządził KGB żelazną ręką

Podczas długich rządów Leonida Breżniewa (1964 – 1982) Andropow był jedną z najważniejszych postaci dla reżimu, nadzorując KGB od 1967 roku. Zajmował się wieloma sprawami, w tym międzynarodowymi kryzysami na Bliskim Wschodzie, w Afganistanie i Czechosłowacji, regionalnymi konfliktami w ZSRR i tłumieniem ruchów dysydenckich w kraju. Dziesiątki dysydentów umieszczono w przytułkach pod pretekstem ich „chorób psychicznych”. Kilkuset kolejnych zmuszono do opuszczenia ZSRR.

„Andropow nigdy nie wstydził się swojej roli w walce z dysydentami” – napisał Miedwiediew. „Chociaż był dobrze wykształconym, intelektualnym człowiekiem, nie mógł znieść idei demokratycznej opozycji lub publicznej krytyki wobec partii komunistycznej państwa radzieckiego. Uważał KGB za niezbędną, kluczową dla ZSRR organizację.” Takie podejście, połączone z wysoką skutecznością i profesjonalizmem, czyniło Andropowa niezastąpionym dla Breżniewa.

Zwalczał korupcję

To był jeden z powodów, dla których Breżniew wybrał Andropowa na swojego następcę, powołując go na drugie stanowisko w państwie w 1982 roku. Breżniew zmarł w tym samym roku; Andropow miał 68 lat, ale zdołał przeżyć swojego wieloletniego szefa tylko o 15 miesięcy.

Co osiągnął będąc u władzy? Andropow dobrze wiedział, że gospodarka radziecka była w tarapatach, zdestabilizowana przez ogromne wydatki wojskowe i próbował to naprawić. Aby to zrobić, rozpoczął walkę z korupcją i „szarą strefą”, która zaczęła kwitnąć w epoce późnego Breżniewa.

W tym samym czasie Andropow próbował poprawić sytuację gospodarczą poprzez zaostrzenie dyscypliny – policja zaczęła zatrzymywać ludzi za przebywanie na ulicach w godzinach pracy, za pijaństwo i tak dalej. Choć zdecydowanie robiło to wrażenie na społeczeństwie, takie środki były dość nieskuteczne – polityk Aleksander Jakowlew, który miał pomagać Michaiłowi Gorbaczowowi podczas pierestrojki, powiedział: „Reformy Andropowa były tak skuteczne, jak próba sprawienia, by pociąg, któremu kończy się paliwo, jechał szybciej przez polerowanie go”. Być może Andropow miał jakieś większe plany, ale los chciał, że i tak nigdy nie zdążyłby ich zrealizować.