Door de overwinning in een nationale stemming over grondwetswijzigingen kan Vladimir Poetin nu tot 2036 president van Rusland blijven, als hij zich opnieuw kandidaat wil stellen. Na 20 jaar aan de macht te zijn geweest, blijft het verhaal van de chaotische jaren ’90 van Rusland de kern van Poetins legitimiteit als de leider die de stabiliteit heeft hersteld.

Hoewel het decennium de publieke opinie nog steeds verdeelt, bestaat er geen twijfel over dat het een gevaarlijke en opwindende periode was. De dubbelzinnigheid van de jaren ’90 wordt samengevat door het destijds populaire Russische woord, bespredel, de titel van een gevangenisdrama uit 1989 dat anarchistische vrijheid en onberekenbare autoriteit betekent.

Op dat moment werd de turbulente overgang van Rusland na de Sovjet-Unie gezien als een lugubere bijzaak voor een stabiel westen na de Koude Oorlog. Een generatie later hebben de onzekerheden van die periode een bredere weerklank dan destijds.

Demise of the democs

De jaren negentig begonnen met de eerste meerpartijenverkiezingen van de Sovjet-Unie in maart 1990, toen Boris Jeltsin zich ontpopte tot leider van Rusland. Het eindigde, stipt op 31 december 1999, toen Jeltsin aftrad ten gunste van Poetin, zijn aangewezen opvolger.

Het decennium omvatte twee mislukte staatsgrepen in 1991 en 1993, en de afschaffing van zowel de regerende Communistische Partij als de USSR. Er vond een enorme economische ontwrichting plaats toen de economische banden met de Sovjet-Unie werden verbroken, een markteconomie tot stand werd gebracht en een schoktherapie gepaard ging met massale privatisering.

De sociale gevolgen waren immens. De levensverwachting daalde, met tot vijf miljoen extra sterfgevallen onder volwassenen in Rusland in de periode 1991-2001, de geboortecijfers stortten in en deze beide tendensen werden nog verergerd door de wijdverbreide misdaad en mensenhandel. Deze negatieve effecten concentreerden zich in perioden van economische crisis in 1991-94 en 1998-99.

De sterk toenemende ongelijkheid en de opkomst van een nieuwe welvarende klasse, waaronder enkele vooraanstaande hervormers, zorgden ervoor dat de term “democraat” al in 1992 een scheldwoord was geworden.

De hervormers van Sint-Petersburg

Mijn eigen onderzoek uit die periode laat zien hoe de concentratie van macht al vanaf het begin van de hervormingen een trend was. Het was uit een deel van de hervormingsbeweging zelf dat de regeringsstijl ontstond die met Poetin wordt geassocieerd.

Ik kwam in 1991 in Sint-Petersburg aan, in de verwachting het conflict tussen democratische en communistische ideologieën te bestuderen. In plaats daarvan ontdekte ik dat het conflict zich afspeelde tussen twee groepen hervormers – degenen die een sterk uitvoerend bewind voorstonden en degenen die voorstander waren van een representatief of parlementair bewind. Het was een herhaling van het 19e eeuwse Russische debat tussen de voorstanders van staat en maatschappij. In beide gevallen waren het de statisten die wonnen.

Voor voorstanders van een sterke uitvoerende macht, zoals de leidende hervormer en burgemeester van Sint Petersburg, Anatolij Sobtsjak – onder wie Poetin als plaatsvervanger diende – vormden gekozen raadsleden een obstakel voor een efficiënt bestuur.

Alle hervormers waren eensgezind in hun verzet tegen de couppoging door hardline Sovjets in augustus 1991, maar vanaf dat moment werd de kloof in het hervormingskamp tussen de voorstanders van uitvoerende en vertegenwoordigende macht groter. Dit culmineerde in oktober 1993 in een kort gewapend conflict tussen president en parlement. De parlementaire krachten waren overwegend anti-liberale nationalisten, maar zij werden ook gesteund door raden. Onder hen was de door hervormers geleide raad van Sint-Petersburg, die toen verwikkeld was in een juridisch conflict met Sobtsjak, zijn vroegere voorzitter, over wat de raadsleden zagen als zijn buitensporige machtsconcentratie.

Jeltsin gaf zijn troepen het bevel op het parlement te schieten om de poging tot staatsgreep de kop in te drukken. Toen het parlement was verslagen, werden de meeste regionale en stadsraden in het hele land ontbonden en vervangen door vergaderingen met beperkte bevoegdheden.

Het conflict tussen Sobtsjak en zijn voormalige bondgenoten duurde voort tot aan zijn dood in 1999. Tegen die tijd had zijn voormalige plaatsvervanger Poetin de top van de uitvoerende macht op nationaal niveau bereikt en veel van Sobtsjaks team in Sint-Petersburg meegenomen om de kern van zijn Kremlinadministratie te vormen.

Acting President Vladimir Poetin en zijn vrouw Ljoedmila condoleren Ljoedmila Naroesova, weduwe van Anatolij Sobtsjak. Foto: Door Kremlin.ru, CC BY 4.0

Macht, geconcentreerd

Concentratie van de macht op alle niveaus van de hiërarchie betekende een intensievere zero-sum strijd om het te winnen, in plaats van de compromissen die inherent zijn aan parlementaire systemen. Hogere inzet betekende dat agressieve mobilisatie van de media voor een informatieoorlog een kenmerk werd van de verkiezingspolitiek op regionaal niveau in de jaren negentig, volgens het patroon van de presidentsverkiezingen van 1996.

Tegen die tijd had de corruptie in verband met de privatisering Jeltsin en de hervormers impopulair gemaakt – en velen vreesden dat de communisten weer aan de macht zouden komen. De democraten moesten hun toevlucht nemen tot wanhopige maatregelen. Alle mogelijke middelen werden ingezet om ervoor te zorgen dat Jeltsin zou worden herkozen – inclusief deals met machtige oligarchen met grote media-imperia. De communisten werden verslagen, maar de prijs daarvoor was een diepgeworteld cynisme over het democratische proces.

Het presidentschap van Jeltsin bleef schatplichtig aan de regionale gouverneurs van Rusland en de oligarchen. Het was aan Poetin om de macht van deze groepen in te perken, waarbij hij in 2000 campagne voerde onder het motto van “de dictatuur van de wet”. Dat een dergelijke slogan op steun van de bevolking kon rekenen, toont aan hoezeer het publiek eind jaren negentig gedesillusioneerd was geraakt. De richting naar machtsconcentratie was echter al bijna een decennium voordat Poetin tot president werd gekozen ingezet.

De hervormers in Rusland van de jaren ’90 bereikten grotendeels de onomkeerbare economische verandering die zij voor ogen hadden. Zij slaagden er minder goed in een positief verhaal voor het nieuwe Rusland te creëren. De hervormingen leken te zijn gebaseerd op het idee dat Rusland zoveel mogelijk van het Westen moest leren. Na verloop van tijd groeide de ontgoocheling over dit geïdealiseerde beeld van het westen en werd de publieke opinie nationalistischer.

Tegen het einde van de jaren negentig was nationalisme zowel een bedreiging als een kans. Net als in het tijdperk van Poetins vermeende rolmodel, tsaar Alexander III aan het eind van de 19e eeuw, leek het beleid erop gericht het nationalisme de staat van een ideologie te voorzien, terwijl centralisatie zou voorkomen dat het uit de hand zou lopen. De nieuwe grondwetswijzigingen die Poetin nu heeft ingevoerd, gaan verder op dit dubbele pad van grotere machtsconcentratie en nadruk op nationale identiteit en soevereiniteit – en beide vinden hun oorsprong in het begin van de jaren negentig.

Adrian Campbell, universitair hoofddocent Internationale Ontwikkeling, Universiteit van Birmingham

Dit artikel is heruitgegeven uit The Conversation onder een Creative Commons-licentie. Lees het originele artikel.