Geboren op 15 juni 1914, bracht Yuri Andropov slechts de laatste 15 maanden van zijn leven door als leider van het Sovjet-apparaat, terwijl zijn gezondheid snel verslechterde. Maar voordien stond hij ongeveer 15 jaar aan het hoofd van de KGB, de machtige inlichtingendienst. Sommigen beschouwen hem als een rigoureuze bureaucraat, anderen als een liberaal die aan de ineenstorting van de USSR had kunnen ontsnappen als hij genoeg tijd had gehad. Dus wie was hij?

Verborgen persoonlijkheid

Andropov zelf is altijd vaag geweest over zijn leven, te beginnen bij zijn familiale wortels. Er deden geruchten de ronde dat zijn grootvader een rijke koopman van joodse afkomst was – maar Andropov heeft dat altijd ontkend. Hij sprak ook nooit over zijn eigen familie: hij was vijf jaar getrouwd en had een zoon, maar communiceerde na de scheiding nauwelijks met hem of zijn ex-vrouw.

Professioneel was Andropov ook een man van geheimen – de hoge post die hij bekleedde vereiste dat. “De mensen kenden hem nauwelijks als hoofd van de KGB; in elk land zoeken mensen die de geheime dienst leiden gewoonlijk niet de publiciteit en kunnen niet verwachten populair te zijn. Vooral niet in zo’n land als de USSR,” schreef publicist Roy Medvedev in zijn boek Onbekende Andropov. En toen hij plotseling in de openbaarheid trad, toen hij in 1982 de macht erfde van Leonid Brezjnev, regeerde hij te kort om een betekenisvol publiek imago te vormen.

Hield de opstand in Hongarije tegen

Andropov maakte een snelle carrière toen hij in 1954 werd benoemd tot ambassadeur in Hongarije bij het ministerie van Buitenlandse Zaken. Twee jaar later brak de Hongaarse opstand uit – een deel van de samenleving eiste onafhankelijkheid van de socialistische staat.

Het liep al snel uit op een gewapend conflict. Andropov noemde de gebeurtenissen “contrarevolutionair, een anti-sociale oproer” terwijl hij communiceerde met Sovjetleiders en steunde het idee om de Hongaarse socialistische regering te helpen door troepen te sturen. Hij coördineerde de acties van de pro-Sovjet strijdkrachten in Hongarije, die samen met de komst van Sovjet soldaten hielpen om Hongarije socialistisch te houden. Meer dan 2.500 mensen stierven tijdens het conflict.

In 1957 verliet Andropov Hongarije voor Moskou – maar vergat nooit het beeld van woedende menigten die politieagenten doodden. Sovjet diplomaat Oleg Trojanovski herinnerde zich: “Andropov bleef maar spreken over de gebeurtenissen van 1956 in Hongarije. Hij zei vaak: ‘Je kunt je niet voorstellen wat het is – honderdduizenden mensen die de straten overspoelen, volledig uit de hand gelopen’.” Trojanowski geloofde dat Andropov bang was voor een dergelijk tafereel in de USSR – en alles deed wat hij kon om het te voorkomen.

Was een voorzichtige diplomaat

Terzelfdertijd kon Andropov flexibel zijn. In 1957-1967 leidde hij de afdeling voor betrekkingen met de socialistische partijen binnen het Centraal Comité van de Communistische Partij – en zijn adviseurs, toen jonge intellectuelen, herinnerden zich hem vaak als een ‘liberale’ leider. “In deze kamer kunnen we allemaal onze mening geven, absoluut openlijk. Maar op het moment dat je de kamer verlaat – hou je aan de regels”, herinnerde de politicoloog Georgy Arbatov zich dat Andropov zei. Dat betekende: we kunnen onderling kritiek hebben op het Sovjetsysteem, maar vergeet niet trouw te blijven aan het land.

Sommige historici gaan zelfs zo ver te stellen dat het Andropov was die de koers voor toenadering tot het Westen ontwikkelde. “Andropov werd een architect van Brezjnevs westerse beleid,” zegt de Duitse historica Susanne Schattenberg. Toch was Andropov, hoewel een diplomaat in de buitenlandse politiek, thuis altijd streng.

Regerde de KGB met ijzeren vuist

Tijdens de lange regeerperiode van Leonid Brezjnev (1964 – 1982) was Andropov een van de belangrijkste figuren van het regime, die sinds 1967 leiding gaf aan de KGB. Hij behandelde vele zaken, waaronder internationale crises in het Midden-Oosten, Afghanistan en Tsjecho-Slowakije, regionale conflicten in de USSR en het onderdrukken van dissidente bewegingen in het land. Tientallen dissidenten werden in asyl geplaatst onder het voorwendsel van hun “geestesziekten”. Enkele honderden anderen werden gedwongen de USSR te verlaten.

“Andropov heeft zich nooit geschaamd voor zijn rol in de strijd tegen dissidenten,” schreef Medvedev. “Hoewel hij een goed opgeleide, intellectuele man was, kon hij niet tegen het idee van democratische oppositie of openbare kritiek op de communistische partij van de Sovjetstaat. Hij beschouwde de KGB als noodzakelijk, een cruciale organisatie voor de USSR.” Een dergelijke benadering, gecombineerd met een grote efficiëntie en professionaliteit, maakte Andropov onmisbaar voor Brezjnev.

Bestreed corruptie

Dat was een van de redenen waarom Brezjnev Andropov als zijn opvolger koos en hem in 1982 benoemde tot de tweede post in het land. Brezjnev stierf in datzelfde jaar; Andropov was 68 maar wist zijn oude baas slechts 15 maanden te overleven.

Wat heeft hij bereikt toen hij aan de macht was? Andropov wist heel goed dat de Sovjeteconomie in de problemen zat, gedestabiliseerd door enorme militaire uitgaven en probeerde die te herstellen. Om dat te doen, begon hij de corruptie en de ‘schaduweconomie’ te bestrijden, die begon te bloeien in het late tijdperk-Brezhnev.

Tegzelfdertijd probeerde Andropov de economische situatie te verbeteren door de discipline te verharden – de politie begon mensen op te sluiten omdat ze tijdens werktijd op straat waren, omdat ze dronken waren enzovoort. Hoewel dit zeker indruk maakte op het publiek, waren dergelijke maatregelen nogal inefficiënt – politicus Aleksandr Jakovlev, die Michail Gorbatsjov tijdens de perestrojka zou bijstaan, zei: “Andropovs hervormingen waren even doeltreffend als proberen een trein die zonder brandstof komt te zitten, sneller te laten rijden door hem te poetsen.” Misschien had Andropov grotere plannen, maar het lot wilde dat hij nooit de tijd zou hebben om ze toch uit te voeren.