Zowat elk leerboek over toxicologie brengt hulde aan Paracelsus, de zestiende eeuwse alchemist. Waarom? Omdat hij het idee introduceerde dat “alleen de dosis het vergif maakt.” Het heeft geen zin om over de giftigheid van een stof te praten, zei Paracelsus, zonder het te hebben over de mate van blootstelling. Een hoge dosis kan dodelijk zijn, maar minieme hoeveelheden van dezelfde stof kunnen volkomen veilig zijn. Dit is echt de aanpak die de autoriteiten tegenwoordig volgen om de toxiciteit te bepalen van stoffen waaraan wij waarschijnlijk zullen worden blootgesteld. Dieren krijgen steeds grotere doses toegediend totdat zij een schadelijk effect vertonen en de maximale dosis per kilogram lichaamsgewicht wordt bepaald waarbij geen effect meer wordt waargenomen. Deze dosis wordt vervolgens gedeeld door een extra veiligheidsfactor van honderd om te komen tot een veilige dosis voor de mens. Toxiciteitsgegevens voor zaken als levensmiddelenadditieven, pesticiden en cafeïne worden op deze manier verkregen. Stoffen die kanker veroorzaken bij proefdieren zijn controversiëler en veel deskundigen zijn van mening dat het enige veilige niveau van blootstelling nul blootstelling is.

Zou u geloven dat deze ideeën over toxiciteit wellicht moeten worden bijgesteld? De wetenschappelijke gemeenschap is enthousiast over een relatief nieuw onderzoeksgebied bekend als “hormesis.” De term komt, toepasselijk genoeg, van het Griekse woord dat “opwekken” betekent. Volgens de aanhangers van de hormese-theorie werken kleine doses gifstoffen in het lichaam op een heel andere manier dan grote doses en kunnen ze zelfs heilzaam zijn! Zij “prikkelen” het immuunsysteem en de herstelmechanismen van het lichaam, waardoor een betere reactie op chemische insulten mogelijk wordt. Hormesis werd voor het eerst opgemerkt met betrekking tot straling. Hoewel het duidelijk was dat straling kanker kon veroorzaken, leerden onderzoekers ook dat extreem lage doses DNA-herstel konden stimuleren en kanker bij muizen konden vertragen. Er zijn zelfs menselijke epidemiologische gegevens die suggereren dat mensen die aan lage doses straling zijn blootgesteld een verminderd risico hebben om kanker te ontwikkelen.

Hoewel het idee dat kleine doses gifstoffen goed voor ons kunnen zijn op het eerste gezicht bizar klinkt, is er eigenlijk wel bewijs voor. Oefening, bijvoorbeeld, zet zeker onze cellen onder druk. De toename van het metabolisme genereert vrije radicalen die zeer schadelijk kunnen zijn. Maar we weten dat het lichaam zich aanpast en uiteindelijk een efficiënter afweersysteem ontwikkelt. En zo kan het ook zijn met sommige chemische blootstellingen. Geloof het of niet, maar van dioxines, misschien wel het beruchtste gif van allemaal, is in dierproeven aangetoond dat ze bij lage doses mogelijk gunstige effecten hebben. Dieren die met lage doses dioxines werden gevoed, ontwikkelden minder levertumoren dan dieren die er helemaal niet aan werden blootgesteld. Dat betekent natuurlijk niet dat we moeten denken aan het slikken van lage-dosis dioxinepillen, want kanker is niet het enige probleem met dioxinen. De minieme hoeveelheden die een kankerbestrijdend effect hebben, kunnen nog steeds leiden tot ontwikkelings- en voortplantingseffecten.

Als blijkt dat er echt iets van de hormese-theorie klopt, moeten we misschien opnieuw evalueren hoe we de toxiciteit beoordelen. Het zou kunnen blijken dat, tenminste voor sommige stoffen die in hoge doses gevaarlijk zijn, totale eliminatie niet de meest wenselijke weg is. Wie weet? Op een dag zullen we misschien lage doses arsenicum tabletten slikken om ziektes af te wenden! Er zijn al vreemdere dingen gebeurd. Want suggereren onderzoekers nu niet dat een gistmetaboliet die duidelijk giftig is in hoge doses, ons langer kan doen leven als we die in kleine hoeveelheden consumeren? Dat gistmetaboliet is natuurlijk alcohol.

@JoeSchwarcz