LEXINGTON, Ky. — Hoesten. Sniffles. Pijnen. Pijnen. De kroep. De griep. Je zou zelfs de gevreesde epizootie kunnen krijgen. De whaaa?

De epizootie. Of, als je minder formeel bent, de epizooty.

Niet zo lang geleden, in veel delen van het land, als je niesde, hoestte of op een andere manier tekenen vertoonde van het oplopen van een verkoudheid of de griep, zou iemand waarschijnlijk zeggen: “Kijk uit, je krijgt de epizootic.”

Het woord was een algemene volksuitdrukking voor elke vorm van verkoudheid of soortgelijke ziekte. Als je de epizoötie kreeg, ging je naar de dokter.

“Het was een archaïsche term voor elke flulachtige ziekte,” zegt Dr. Barry Purdom uit Lexington.

Dr. Mary Pauline Fox, voormalig hoofd van het Pike County (Ky.) Health Department, herinnert zich: “Telkens als je griep of een verkoudheid had, was het de epizoötie. Ik kan me herinneren dat mijn grootmoeder dat zei. Maar ik herinner me dat ik het hoorde als ‘epizootiac’. Het had altijd de ‘ack’ op het einde.”

Er waren vele variaties, volgens het Dictionary of American Regional English. Je kon de ‘epizooty’, de ‘episoozick’ of de ‘hepizootic’ krijgen. En als je echt pech had, kon je de “epidoozic” krijgen, wat inderdaad een echte doozy moet zijn geweest.

De term was niet beperkt tot landelijke gebieden.

“Telkens als ik niesde, zei mijn grootvader tegen mijn moeder: ‘Maak je geen zorgen, hij heeft gewoon de epizoötie,'” zegt William Stewart van Lexington, die opgroeide in Evanston, Ill.

Maar als je in het woordenboek kijkt naar de definitie van epizoötie, zul je zien dat het wordt gedefinieerd als een “epidemie onder dieren.” Hoe is de term verbonden geraakt met menselijke kwalen? Nou, het blijkt dat er echt iets was genaamd de epizoötie, en het verwoestte 125 jaar geleden een groot deel van het land. Maar het besmette geen mensen. Het viel paarden aan.

Duizenden dieren — van pakezels tot ploegpaarden tot volbloeden — in ten minste 33 staten werden in de herfst van 1872 ziek door een mysterieuze paardengriep die “de epizoötie” werd genoemd. De symptomen waren onder meer neusuitvloeiing, tranende ogen, koorts en uitputting.

In een natie die nog grotendeels op paardenkracht draaide, was het een ramp.

Paardentrams, postkoetsen, bestelwagens, brandweerauto’s en persoonlijke rijtuigen kwamen allemaal tot stilstand. In sommige delen van het Oosten moesten zelfs kanaalboten worden aangemeerd omdat er geen paarden waren om ze te trekken.

Voor de vergelijking: stel je eens voor dat al onze Chevies, BMW’s en Pontiacs er vandaag plotseling mee ophouden.

Van New York tot Lexington werden kooplieden wanhopig omdat het gebrek aan paarden het voor hen bijna onmogelijk maakte om goederen te ontvangen of af te leveren. Sommigen huurden bendes werkloze mannen in om hun bezorgwagens te trekken, mannen die in de sporen stapten in plaats van invalide paarden.

De ziekte, die kennelijk uit Canada kwam, dook rond september 1872 op in Pennsylvania en New Hampshire. De ziekte verspreidde zich snel door het noordoosten.

Tot 16.000 paarden waren al snel ziek in New York City, waarbij de New York Times op 30 oktober 1872 een “totale onderbreking van het reizen” meldde.

Manhattan werd een “groot paardenziekenhuis”, volgens de New York Herald, die op 26 oktober 1872 voorzag in: “de vreselijke toekomst – een stad zonder paard.”

Andere steden en staten werden op dezelfde manier getroffen. Stallen, straatauto’s en koetsbedrijven in Maine, Connecticut, Virginia, New Jersey, Baltimore, Philadelphia, Washington en Boston gingen dicht.

De Boston Globe meldde op 28 september 1872 dat het “moeilijk was om een enkel onbesmet dier op straat te vinden.”

Veterinairen overspoelden de kranten met advertenties en artikelen waarin genezing van de epizoötie werd aangeprezen. Maar weinig behandelingen werkten.

De ziekte bereikte Kentucky rond half november.

Zoals in de grote steden in het noorden, kwam in Lexington vrijwel elke onderneming waarvoor paardenkracht nodig was tot stilstand. Leverings wagens stopten met rijden. Boeren konden niet naar de stad komen. Paarden verdwenen bijna uit de straten van de stad. En de brandweer van Lexington, met zijn door paarden getrokken brandweeruitrusting, werd lamgelegd.

“Deugdelijke paarden zijn niet te vinden, en de brandweer zal machteloos zijn,” waarschuwde de Lexington Daily Press. De krant riep alle weerbare mannen in de stad op zich op te geven als vrijwilliger om de brandweerauto’s te trekken voor het geval er een brand zou uitbreken.

In navolging daarvan huurden bedrijven in Lexington, zoals Milward & Co. en Brenner & Swift, ploegen van mannen in om hun bestelwagens te trekken. Sommigen brachten ook teams van ossen om de paarden te vervangen.

Uiteindelijk, echter, stierf de epizoötie uit. De paarden in het noordoosten van het RTC waren aan het herstellen tegen de tijd dat de ziekte Kentucky trof. De meeste paarden overleefden. “A History of Animal Plagues in North America,” gedrukt in 1939, zegt dat het dodental van de epizoötie varieerde van staat tot staat, en in sommige gebieden opliep tot ongeveer 15 procent. Dat is relatief weinig gezien het aantal besmette paarden.

Maar de epizoötie werd niet vergeten. Geleidelijk aan begon men het woord te gebruiken om niet alleen ziektes bij vee te beschrijven, maar ook verkoudheden en griep bij mensen.

In de Amerikaanse literatuur begon het woord al in 1883 op te duiken als een humoristische beschrijving voor menselijke ziektes, volgens de Dictionary of American Regional English.

Stewart, die gefascineerd raakte door de epizoötie nadat iemand hem een boek had gegeven met verwijzingen naar de uitbraak, spendeerde jaren aan het doorspitten van oude krantenknipsels en andere verslagen over de ziekte. Hij zegt ervan overtuigd te zijn dat de uitbraak van 1872 heeft geleid tot het gebruik van “epizootic” om menselijke verkoudheden en griep te beschrijven.

En sommige deskundigen op het gebied van volksuitdrukkingen denken dat Stewart wel eens gelijk zou kunnen hebben.

“Ik denk dat het zeer waarschijnlijk is dat de uitdrukking daar vandaan komt,” zegt Joan Hall, een associate editor bij de Dictionary of American Regional English aan de Universiteit van Wisconsin.

Zij beschrijft de toepassing van epizootic op menselijke aandoeningen als “volkstaal.”

“Het zijn woorden die we hebben geleerd van familie of vrienden, in plaats van van op school. Epizootic is het soort woord dat mensen horen en herhalen, maar niet altijd op dezelfde manier opvatten.”

De oorsprong van het woord zal misschien nooit bekend worden.

Maar wees slim. Draag je jas en wanten, en misschien gaat de epizoötie aan je voorbij.

Pub Date: 1/17/98