02.01.2020

Of Iran, noch Israël zal uit zijn op oorlog. Maar een diplomatieke ineenstorting na de terugtrekking van de VS uit de nucleaire deal met Iran, strategische fouten en een militaire opbouw maken een direct conflict – zelfs een onbedoelde – waarschijnlijker.

De spanningen tussen Israël en Iran zijn toegenomen sinds president Donald Trump de Verenigde Staten in 2018 eenzijdig uit het Joint Comprehensive Plan of Action trok – het akkoord uit 2015 om het nucleaire programma van Iran af te bouwen in ruil voor verlichting van de sancties.

Europese ondertekenaars van het JCPOA zijn niet in staat geweest om de hernieuwde embargo’s op de handel met Iran effectief op te heffen, wat Teheran ertoe aanzette om de uraniumverrijking geleidelijk te hervatten toen de deal medio 2019 afbrokkelde. Ondertussen zijn de tit-for-tat confrontaties op Iraanse en Amerikaanse proxies in de Perzische Golf, samen met Israëlische aanvallen op Iraanse proxies in Syrië en Irak, geëscaleerd.

Israël en Iran zijn sinds de jaren tachtig antagonisten geweest. Maar na de invasie van de VS in Irak in 2003 en de formele terugtrekking van de Amerikaanse troepen in 2011 is het regionale machtsevenwicht verbroken, waardoor het Midden-Oosten zonder duidelijke hegemon is komen te zitten. Dat creëerde een vacuüm dat de landen in toenemende mate in conflict heeft gebracht.

Ondanks hun agressieve retoriek zijn functionarissen in geen van beide landen uit op een totale, directe oorlog. Maar verschillen in perceptie, verslechterende inzet voor de overblijfselen van de JCPOA, en de grillen van de verkiezingen in Israël, Iran en de VS alle ratchet up het vooruitzicht dat een onbedoelde botsing zou kunnen escaleren het conflict.

Ali Vaez, een Iran-analist voor de International Crisis Group, vertelde DW dat het conflict is uitgegroeid tot “een schroef die slechts in één richting draait, die in de loop van de tijd steeds gespannener wordt.”

“Er zijn ernstige risico’s van misrekening die de partijen in een nog grotere en meer directe confrontatie kunnen duwen,” zei Vaez.

Lees meer: Irans berekende escalatie in de Perzische Golf

Irans groeiende invloed

In de afgelopen jaren heeft Iran zijn invloed in de regio uitgebreid. In Syrië heeft het de operaties van president Bashar Assad gesteund. In Irak heeft het sinds de Amerikaanse invasie in 2003 politieke partijen en verschillende milities gesteund en, volgens anonieme Amerikaanse functionarissen die door The New York Times zijn geciteerd, heeft het daar onlangs een arsenaal van ballistische korte-afstandsraketten opgebouwd. In Jemen heeft het de Houthi’s gesteund tegen Saoedi-Arabië; in december beweerden de VS dat het een overdracht van geavanceerde Iraanse raketonderdelen aan de Houthi’s had onderschept.

Ten noorden van Israël heeft Iran strategische steun verleend aan Hezbollah, Libanon’s sterkste politieke partij, met een paramilitaire vleugel die algemeen wordt beschouwd als machtiger dan het Libanese leger.

Teheran probeert een evenwicht te vinden in een regio waar Saoedi-Arabië en de Verenigde Arabische Emiraten Iran militair massaal overtreffen en Israël al over kernwapens beschikt, vertelde Trita Parsi, de uitvoerende vice-president van de in Washington gevestigde denktank Quincy Institute for Responsible Statecraft, aan DW. Met een beperkte, verouderende luchtmacht die niet kan concurreren met regionale en Amerikaanse gevechtsvliegtuigen, zijn raketten het enige conventionele afschrikmiddel van Iran.

Serie aanvallen

Israël heeft lange tijd niet-aangegeven aanvallen uitgevoerd op Iraanse doelen in Syrië, maar de afgelopen maanden hebben functionarissen de operaties publiekelijk opgeëist, de aanvallen geïntensiveerd en het oorlogstheater uitgebreid.

Israel’s leger raakte in 2017 en 2018 meer dan 200 door Iran gesteunde doelen in Syrië. In een zeldzame publieke bekentenis eind november, claimde het leger een van de grootste aanvallen in de afgelopen jaren op Iraanse en Syrische doelen in Damascus, te midden van een oplaaiend geweld met Gaza.

De intensiteit van de operaties is toegenomen sinds de laatste impasse in de Perzische Golf begon in mei, toen de Verenigde Staten militaire middelen inzetten rond de Straat van Hormuz, een aantal tankers werden gesaboteerd en in beslag genomen, en rivaliserende drones werden neergeschoten in wat leek op een actieve, zij het indirecte betrokkenheid tussen troepen die namens de VS en Iran opereerden.

Vaez zei dat Iraanse functionarissen tot de conclusie waren gekomen dat Israël achter een aanval van oktober op een onder Iraanse vlag varende tanker in de Rode Zee zat, in wat een uitbreiding van militaire operaties zou zijn. In november zei premier Benjamin Netanyahu dat Israël zijn operaties zou uitbreiden naar Jemen “om te voorkomen dat Iran zich in de regio verschanst.”

Dit jaar beschuldigde de Iraakse regering Israël ervan posities van de met Iran geallieerde Popular Mobilization Forces in Irak te hebben bestookt, samen met sjiitische militiebases in de buurt van Bagdad. In lijn met het beleid, weigerden functionarissen van Israël de verantwoordelijkheid voor de aanvallen te bevestigen.

Lees meer: Irans bondgenoten in Irak en Libanon

Aramco ‘game changer’

Israëls dreigingsperceptie veranderde drastisch op het hoogtepunt van de standoff in de Golf in september, toen een zwerm drones en laagvliegende kruisraketten de oliefaciliteiten van Saudi-Arabië’s staatsbedrijf Aramco troffen en de productie ervan halveerden – een aanval waarvan algemeen werd aangenomen dat hij door Iran was uitgevoerd. Maar de aanval werd opgeëist door de door Iran gesteunde Houthi-rebellen in Jemen, en Iran heeft betrokkenheid ontkend.

“Aramco was een spelwisselaar in termen van afschrikkingsevenwicht in de regio,” zei Vaez, erop wijzend dat de Israëlische afweer is afgestemd op ballistische raketten in plaats van de laagvliegende kruisraketten die tegen Saoedi-Arabië worden gebruikt.

Vaez zei dat geen van Israëls bestaande verdedigingswerken in staat zou zijn om een “nachtmerriescenario” aanval op chemische fabrieken of nucleaire faciliteiten te voorkomen – “waardoor delen van Israël decennialang onbewoonbaar zouden worden.”

In het licht van dit “grootste risico,” zei Vaez, “is de vraag voor Israël of dat betekent dat het de botsing moet vermijden en de dreiging in de loop van de tijd moet laten groeien, of dat het het risico moet nemen en moet proberen het in de kiem te smoren.”

Broken nucleaire deal

Netanyahu heeft er lang voor gepleit om dat risico te nemen. In september meldde The New York Times dat Netanyahu in 2012 dichter dan ooit bij het uitvoeren van een eenzijdige aanval op Iran was, die een onwillige, diplomatiek georiënteerde VS in een oorlog zou hebben getrokken. Maar nu Iran zijn nucleaire programma weer opstart, zullen zijn bondgenoten zijn oproep tot een aanval op Iran wellicht steeds overtuigender vinden.

Sinds Trump zich uit het JCPOA heeft teruggetrokken, hebben het Verenigd Koninkrijk, Duitsland en Frankrijk geprobeerd andere landen op te nemen in het INSTEX-handelsorgaan, dat was opgezet om de Amerikaanse sancties te omzeilen, maar ze zijn er bijna volledig in mislukt om bedrijven ervan te weerhouden de Iraanse markt te ontvluchten.

02:43 min.

Als manier om druk op zichzelf uit te oefenen, heeft Iran verschillende opeenvolgende stappen gezet die in strijd zijn met de voorwaarden van de nucleaire overeenkomst. Het heeft nieuwe installaties online gebracht, zijn voorraden nucleair materiaal vergroot en een deel daarvan verrijkt tot 4,5%.

Het bereiken van dat concentratieniveau vergt meer dan 80% van de inspanning voor het produceren van voor wapens geschikt uranium, volgens de World Nuclear Association.

Vaez zei dat het doel van Iran niet was om een bom te krijgen, maar om “de maximale drukstrategie van de VS duurder te maken en de resterende ondertekenaars te dwingen hen een reddingslijn toe te werpen.”

De EU-ondertekenaars van het JCPOA hebben afgezien van het in gang zetten van een geschillenmechanisme dat zou leiden tot nieuwe VN-sancties en een mogelijk einde van niet alleen de deal, maar ook het Verdrag inzake de niet-verspreiding van kernwapens. President Hassan Rouhani heeft echter gesignaleerd dat Iran begin januari een nieuwe stap zal zetten die in strijd is met de deal.

Verschillen in perceptie

Het standpunt van de Europese Unie komt langzaam op één lijn met dat van de VS, zei Sanam Vakil, het hoofd van het Iran Forum van Chatham House. Verrijking boven 20% zou de overeenkomst doen instorten – een rode lijn voor Israël, zei Vakil.

Protesten dit najaar in Libanon en Irak tegen de regionale invloed van Iran en een korte maar bloedige opstand in eigen land zouden de regering onder druk kunnen zetten om diplomatieke onderhandelingen voort te zetten, zei Vakil.

“Toen het nieuws doorsijpelde, begrepen we dat ze veel gewelddadiger en bedreigender waren dan we eerder dachten,” zei Vakil. “Dit zou de Iraanse berekeningen in eigen land en met betrekking tot onderhandelingen of de mogelijkheid van een escalatie kunnen veranderen. Iran zit nu in een hoek gedreven en heeft weinig mogelijkheden om verder te gaan.”

Officials in Washington beschouwen de protesten ook als een teken dat de economische druk heeft gewerkt, zei Vaez. Maar, voegde hij eraan toe, Iraanse functionarissen opereren met een toegenomen zelfvertrouwen na het succesvol terugdringen van de VS in de regio met weinig kosten, het aanvallen van Aramco zonder gevolgen en het verpletteren van protesten in een kwestie van dagen.

Vaez zei dat deze verschillen in perceptie een “groot risico van de twee partijen opgesloten blijven in de cyclus van escalatie” en “potentieel eindigen in een conflict dat niemand wil, maar gemakkelijk uit de hand kan lopen.”

Lees meer: Iran’s bloedige protesten zijn slechts het begin

Electoral wild cards

Met verkiezingen in het verschiet in Iran, de VS en Israël, sluit het venster voor diplomatie.

Zowel Netanyahu als Trump kunnen profiteren van een afleiding. Netanyahu is aangeklaagd wegens fraude, omkoping en schending van vertrouwen. Trump staat een aanklacht wegens machtsmisbruik en obstructie van het Congres te wachten. Iran, ondertussen, zou weinig reden kunnen zien om met Trump om te gaan met zijn voet mogelijk buiten de deur, en, zonder concessies van de Verenigde Staten, zal Rouhani steun in het parlement verliezen aan de hardliners.

Trump’s reputatie als de “Twitter tijger” biedt ook ruimte voor miscalculatie in Iran, zei Vaez. De president kan er in eigen land baat bij hebben om op een provocatie te reageren.

“Na de eerste paar maanden van volgend jaar zal het bijna onmogelijk zijn om de spanningen te de-escaleren,” zei Vaez.

Iran heeft minder te verliezen nadat trouw blijven aan een gebroken JCPOA geen respijt heeft gebracht, en terugduwen met zijn nucleaire programma niet heeft gewerkt. Teheran kan ook berekenen dat wat ze ook doen, Trump niet zal reageren.

“Die combinatie van minder te verliezen en minder te vrezen is een zeer gevaarlijke,” zei hij.

Iedere dag stuurt de redactie van DW een selectie van het harde nieuws van de dag en kwaliteitsjournalistiek. Meld u hier aan voor de nieuwsbrief.

Tom Allinson