What is Islam?

Islam is het jongste van de grote godsdiensten in de wereld, ontstaan in de 7e eeuw na Christus. Het geloof draait om de boodschappen van God (Allah is het Arabische woord voor God) ontvangen door een profeet genaamd Mohammed via een tussenpersoon genaamd de engel Gabriël. Een moslim is een volgeling van de islam. Moslims geloven dat de Islam het enige ware en oorspronkelijke geloof is en dat het eerder door God in zijn ware vorm werd geopenbaard via Adam, Noach, Abraham, Mozes en Jezus. Door menselijke dwalingen werden de boodschappen echter vervormd. De meest recente boodschappen van God aan de profeet Mohammed slaagden erin de boodschap aan de mensen over te brengen.Daarom maakt de Islam deel uit van de Joodse en Christelijke traditie. U kunt hier lezen over een paar van de basispraktijken van de Islam.

Veel van de Islamitische kunst is functioneel: aardewerk, metaalwerk, gebouwen, enz. vanwege een verbod op het maken van realistische afbeeldingen van levende wezens (dieren en vooral mensen). Dit is in de eerste plaats omdat de Islam gelooft dat elke voorstelling van Gods werk onvolmaakt is, en dus beschamend. Als gevolg daarvan probeert islamitische kunst geen levende wezens na te bootsen/af te beelden. Het gaat zelfs nog verder volgens de profeet Mohammed: kunstenaars die proberen realistische kunst te maken (levensechte schilderijen en beeldhouwwerken bijvoorbeeld) proberen leven te “scheppen” en zullen zware straffen in de hel ondergaan omdat zij proberen op God te lijken.

Eerdere Islamitische Kunst: De Kalifaten (Politieke/Religieuze Dynastieën)

De overkoepelende term “Islamitische kunst” werpt een behoorlijk grote schaduw vooruit, die verschillende continenten en meer dan een dozijn eeuwen omvat. Dus om er wijs uit te worden, moeten we het eerst in onderdelen opsplitsen. Eén manier is per medium – bijvoorbeeld keramiek of architectuur – maar deze methode van categoriseren zou inhouden dat we werken moeten bekijken die drie continenten omspannen. Geografie is een andere manier van organisatie, maar moderne politieke grenzen komen zelden overeen met de grenzen van vroegere Islamitische staten.

Een veel voorkomende oplossing is om in plaats daarvan te kijken naar de historische kalifaten (de staten geregeerd door degenen die aanspraak maakten op een legitiem Islamitisch bewind) of dynastieën. Hoewel dit onderscheid nuttig is, is het belangrijk om in gedachten te houden dat dit geen afzonderlijke groepen zijn die een bepaalde stijl van kunst hebben voortgebracht. Kunstenaars zijn door de eeuwen heen beïnvloed door de uitwisseling van goederen en ideeën en zijn door elkaar beïnvloed.

Kaart met de uitbreiding van de Islam van 622 tot 750

Islam verspreidde zich snel onmiddellijk na de dood van de Profeet. Tijdens het Umayyad-kalifaat, de eerste islamitische dynastie, werd Damascus de hoofdstad en breidde het rijk zich uit naar het westen en het oosten.

Dome of the Rock, 687, Jeruzalem (foto: Orientalist, CC BY 3.0)

De onmiddellijke behoeften van deze nieuwe religie bestonden uit plaatsen om te aanbidden (moskeeën) en heilige boeken (korans) om het woord van God over te brengen. Dus, natuurlijk, veel van de eerste artistieke projecten omvatten versierde moskeeën waar de gelovigen konden samenkomen en Korans lezen met prachtige kalligrafie. Omdat de Islam nog een zeer nieuwe godsdienst was, had hij geen eigen artistieke woordenschat, en zijn vroegste werk werd sterk beïnvloed door oudere stijlen in de regio. De belangrijkste bronnen waren de Koptische traditie van het huidige Egypte en Syrië, met zijn krullende wijnranken en geometrische motieven, Sassanische metaalbewerking en ambachten uit het huidige Irak met hun ritmische, soms geabstraheerde kwaliteiten, en Byzantijnse mozaïeken met abstracte voorstellingen van dieren en planten.

Deze elementen zijn te zien in het vroegste belangrijke werk uit de Umayyad-periode, waarvan de Rotskoepel in Jeruzalem het belangrijkste is. Dit verbluffende monument bevat Koptische, Sassanische en Byzantijnse elementen in zijn decoratieve programma en blijft tot op de dag van vandaag een meesterwerk van de Islamitische architectuur.

Het is opmerkelijk dat de Islamitische beschaving, slechts één generatie na het ontstaan van de religie, een prachtig, zij het uniek, monument had voortgebracht. Hoewel de Rotskoepel als een invloedrijk werk wordt beschouwd, vertoont het weinig gelijkenis met de talrijke moskeeën die in de rest van het kalifaat werden gebouwd. Het is belangrijk erop te wijzen dat de Rotskoepel geen moskee is, maar een heiligdom ter herdenking van een belangrijke gebeurtenis in het islamitische geloof. Een meer algemeen plan, gebaseerd op het huis van de Profeet, werd gebruikt voor de overgrote meerderheid van de moskeeën op het gehele Arabische schiereiland. De opmerkelijkste daarvan is wellicht de Grote Moskee van Córdoba (784-786) in Spanje, die evenals de Rotskoepel een integratie laat zien van de stijlen van de bestaande cultuur waarin zij tot stand kwam.Moskee van Córdoba, Spanje, 8e eeuw. De architectuur van deze moskee werd sterk gewijzigd toen een kerk werd gebouwd in het midden van de moskee nadat deze was veroverd door de christenen tijdens de “Reconquista” van de 13e eeuw. De kerk werd in de 16e eeuw gebouwd.

De Abbasidische revolutie in het midden van de achtste eeuw maakte een einde aan de Umayyadische dynastie, en vestigde de Abbasidische dynastie in 750. Het nieuwe kalifaat verlegde zijn aandacht oostwaarts en vestigde culturele en commerciële hoofdsteden te Bagdad en Samarra in Irak.

De Abbasidische dynastie produceerde een overvloed aan decoratieve stenen, houten en keramische voorwerpen. Ambachtslieden in Samarra ontwikkelden een nieuwe methode voor het snijden van oppervlakken waarmee gebogen, vegetale vormen (arabesken genaamd) konden worden gemaakt, die op grote schaal werd toegepast. Er waren ook ontwikkelingen in de keramische decoratie. Het gebruik van glansverf (die keramiek een metaalglans geeft) werd populair in de omliggende regio’s en werd eeuwenlang op grote schaal gebruikt voor tegels. Over het geheel genomen was het Abbasidische tijdperk een belangrijke overgangsperiode waarin stijlen en technieken werden verspreid naar verre islamitische landen.

Het Abbasidische rijk verzwakte met de vestiging en groeiende macht van semi-autonome dynastieën in de hele regio, totdat Bagdad uiteindelijk in 1258 omver werd geworpen. Deze ontbinding betekende niet alleen het einde van een dynastie, maar markeerde ook de laatste keer dat het Arabisch-Moslimrijk als één entiteit verenigd zou zijn.

Moskee-architectuur

Van Indonesië tot het Verenigd Koninkrijk is de moskee in zijn vele vormen het islamitische gebouw bij uitstek. De moskee, masjid in het Arabisch, is de islamitische ontmoetingsplaats voor het gebed. Masjid betekent eenvoudig “plaats van onderwerping.” Hoewel de meeste van de vijf dagelijkse gebeden die in de Islam worden voorgeschreven overal kunnen plaatsvinden, zijn alle mannen verplicht om samen te komen in de moskee voor het vrijdagmiddaggebed.

Moskeeën worden ook gedurende de week gebruikt voor gebed, studie, of gewoon als een plaats voor rust en bezinning. De belangrijkste moskee van een stad, gebruikt voor het vrijdagsgebed, wordt een jami masjid genoemd, wat letterlijk “vrijdag moskee” betekent, maar het wordt soms ook een congregatie moskee genoemd in het Engels. De stijl, inrichting en decoratie van een moskee kunnen ons veel vertellen over de islam in het algemeen, maar ook over de periode en de streek waarin de moskee werd gebouwd.

Het huis van de Profeet Mohammed wordt beschouwd als de eerste moskee. Zijn huis, in Medina in het huidige Saoedi-Arabië, was een typisch 7e-eeuws huis in Arabische stijl, met een grote binnenplaats omringd door lange kamers ondersteund door zuilen. Deze moskeestijl is bekend geworden als hypostyle moskee, wat “veel zuilen” betekent. De meeste moskeeën die in Arabische landen werden gebouwd, maakten eeuwenlang gebruik van deze stijl.

Gemeenschappelijke kenmerken

De architectuur van een moskee wordt het sterkst gevormd door de regionale tradities van de tijd en plaats waar zij werd gebouwd. Als gevolg daarvan kunnen stijl, indeling en decoratie sterk variëren. Niettemin, vanwege de gemeenschappelijke functie van de moskee als plaats van gemeenschappelijk gebed, verschijnen bepaalde architectonische kenmerken in moskeeën over de hele wereld.

Sahn (Binnenplaats)

De meest fundamentele noodzaak van de architectuur van een congregatiemoskee is dat het in staat moet zijn om de gehele mannelijke bevolking van een stad of dorp te herbergen (vrouwen zijn welkom om het vrijdaggebed bij te wonen, maar niet verplicht om dit te doen). Om dat te bereiken moeten congregatiemoskeeën een grote gebedsruimte hebben. In veel moskeeën grenst deze aan een open binnenplaats, een sahn genoemd. Op de binnenplaats bevindt zich vaak een fontein, waarvan het water een welkome onderbreking is in warme streken, en belangrijk voor de wassingen (rituele reiniging) vóór het gebed.

Mihrab (nis)

Een ander essentieel element van de architectuur van een moskee is een mihrab-een nis in de muur die de richting van Mekka aangeeft, waar alle moslims naartoe bidden. Mekka is de stad waar de profeet Mohammed werd geboren en waar zich het belangrijkste islamitische heiligdom bevindt, de Kaaba. De richting van Mekka wordt de qibla genoemd, en dus wordt de muur waarin de mihrab is geplaatst de qibla-muur genoemd. Waar een moskee zich ook bevindt, de mihrab geeft de richting van Mekka aan (of zo dicht mogelijk bij die richting als de wetenschap en de geografie in staat waren om het te plaatsen). Daarom zal een mihrab in India naar het westen gericht zijn, terwijl een mihrab in Egypte naar het oosten zal zijn gericht. Een mihrab is gewoonlijk een relatief ondiepe nis, zoals in het voorbeeld uit Egypte, hierboven. In het voorbeeld uit Spanje, rechts afgebeeld, heeft de nis van de mihrab de vorm van een kleine kamer, dit is zeldzamer.

Minbar (Preekstoel)

De minbar bevindt zich vaak op de qibla-muur rechts van de mihrab. Een minbar is een preekstoel van waaruit de vrijdagpreek wordt gehouden. Eenvoudige minbars bestaan uit een korte trap, maar meer uitgebreide voorbeelden kunnen de trap omsluiten met versierde panelen, deuren, en een overdekte preekstoel aan de top.

Minaret (toren)

Een van de meest zichtbare aspecten van de moskee-architectuur is de minaret, een toren naast of aan een moskee, van waaruit de oproep tot het gebed wordt aangekondigd. Minaretten zijn er in vele vormen – van de beroemde spiraalvormige minaret van Samarra, tot de hoge, potloodvormige minaretten van het Ottomaanse Turkije. De minaret is niet alleen functioneel van aard, maar dient als een krachtige visuele herinnering aan de aanwezigheid van de Islam.

Qubba (Koepel)

De meeste moskeeën hebben ook een of meer koepels, in het Arabisch qubba genoemd. Hoewel het geen ritueel vereiste is zoals de mihrab, heeft een koepel wel betekenis binnen de moskee – als een symbolische weergave van het hemelgewelf. De binnendecoratie van een koepel benadrukt vaak deze symboliek, waarbij ingewikkelde geometrische, stellate of vegetale motieven worden gebruikt om adembenemende patronen te creëren die bedoeld zijn om ontzag in te boezemen en te inspireren. Sommige moskeetypes hebben meerdere koepels in hun architectuur (zoals de Ottomaanse Süleymaniye Moskee bovenaan de pagina), terwijl andere er maar één hebben. In moskeeën met slechts één koepel, is deze altijd te vinden boven de qibla-muur, het heiligste deel van de moskee. De Grote Moskee van Kairouan, in Tunesië (niet op de foto) heeft drie koepels: een boven op de minaret, een boven de ingang van de gebedsruimte, en een boven de qibla-muur.

Omdat het het richtpunt van het gebed is, is de qibla-wand, met zijn mihrab en minbar, vaak het meest sierlijk versierde deel van een moskee. De rijke versiering van de qibla-muur is duidelijk te zien op deze afbeelding van de mihrab en minbar van de Moskee van Sultan Hasan in Caïro, Egypte (zie afbeelding hoger op de pagina).

Inrichting

Er zijn nog andere decoratieve elementen die de meeste moskeeën gemeen hebben. Zo is er boven de mihrab vaak een groot kalligrafisch fries of een cartouche met een prominente inscriptie. In de meeste gevallen zijn de kalligrafische inscripties citaten uit de Koran, en bevatten zij vaak de datum van de inwijding van het gebouw en de naam van de opdrachtgever. Een ander belangrijk kenmerk van moskeedecoratie zijn hangende lampen, ook te zien op de foto van de Sultan Hasan moskee. Licht is een essentieel element voor moskeeën, aangezien het eerste en het laatste gebed dagelijks voor zonsopgang en na zonsondergang worden verricht. Voordat er elektriciteit was, werden moskeeën verlicht met olielampen. Honderden van dergelijke lampen, opgehangen in een moskee, zorgden voor een schitterend schouwspel, met zacht licht dat de kalligrafie en andere versieringen op het oppervlak van de lampen accentueerde. Hoewel geen permanent onderdeel van een moskeegebouw, vormden lampen, samen met ander meubilair zoals tapijten, een belangrijk- hoewel vluchtig-aspect van de moskee-architectuur.

Andere kenmerken

De meeste historische moskeeën zijn geen op zichzelf staande gebouwen. Veel moskeeën bevatten liefdadigheidsinstellingen zoals gaarkeukens, ziekenhuizen en scholen. Sommige moskeepatroons kozen er ook voor hun eigen mausoleum op te nemen als onderdeel van hun moskeecomplex. Het stichten van liefdadigheidsinstellingen is een belangrijk aspect van de islamitische cultuur, deels vanwege de derde zuil van de islam, die moslims oproept een deel van hun inkomen aan de armen te schenken.

De ingebruikneming van een moskee werd gezien als een vrome daad van een heerser of een andere rijke opdrachtgever, en de namen van opdrachtgevers worden gewoonlijk opgenomen in de kalligrafische decoratie van moskeeën. Dergelijke inscripties prijzen ook vaak de vroomheid en vrijgevigheid van de beschermheer. Bijvoorbeeld, de mihrab nu in het Metropolitan Museum of Art, draagt de inscriptie:

En hij , zegeningen en vrede zij met hem, zei: “Wie voor God een moskee bouwt, zelfs ter grootte van een zandhoendernest, op grond van vroomheid, .”

Het beschermheerschap van moskeeën was dus niet alleen een liefdadige daad, maar ook, zoals het architectonisch beschermheerschap in alle culturen, een gelegenheid voor zelfpromotie. De aan de moskeeën van de Osmaanse sultans verbonden sociale voorzieningen behoren tot de meest uitgebreide in hun soort. In Osmaans Turkije wordt het complex rond een moskee een kulliye genoemd. De kulliye van de Moskee van Sultan Suleyman, in Istanbul, is een mooi voorbeeld van dit verschijnsel en omvat een gaarkeuken, een ziekenhuis, verschillende scholen, openbare baden en een karavanserai (vergelijkbaar met een herberg voor reizigers). Het complex omvat ook twee mausolea voor sultan Suleyman en zijn familieleden.