Het Schots-Gaelisch beleeft een nieuwe golf van belangstelling in Schotland en daarbuiten. Een Gaelic-cursus die in november 2019 is gelanceerd op taalleerapp Duolingo heeft in slechts vier maanden 232.000 actieve cursisten aangetrokken, wat betekent dat er iets meer dan vier keer meer cursisten zijn dan er Gaelic-sprekers zijn in Schotland. Onderwijs in Gaelic ervaart ook een grote vraag en breidt zich uit zowel binnen als buiten het bolwerk van de taal op de Western Isles.

Hoewel het ooit de primaire gesproken taal was in het grootste deel van Schotland, is Gaelic een taal die al enkele eeuwen op de terugtocht is. De huidige golf van initiatieven om de taal te promoten moet worden toegejuicht, maar dit is niet de eerste keer dat mensen hebben geprobeerd de taal toegankelijker te maken voor anderen.

Mijn onderzoek richt zich op de manier waarop culturele en nationale identiteiten zich in Schotland en Ierland hebben ontwikkeld gedurende de 16e-18e eeuw. Ik ben vooral geïnteresseerd in de spanningen tussen Gaels en Schotten, en in Ierland waar etnische en religieuze verdeeldheid tot conflicten leidde. De politiek van de taal speelde een sleutelrol in deze processen en in mijn werk bekijk ik hoe teksten geschreven in Gaelic, Latijn en Engels de ontwikkeling van de identiteit voedden.

Talen met een gemeenschappelijke draad

In de eerste decennia van de jaren 1700 kwam Edward Lhwyd, een briljant Welsh taalkundige (die ook botanicus, geoloog en antiquair was) tot inzicht in de verbanden tussen de overgebleven Keltische talen: Gaelic (zowel Iers als Schots), Welsh, Bretons en Cornish. Door enorme persoonlijke inspanningen en de hulp van vele behulpzame correspondenten bekwaamde hij zich in alle vier de talen en publiceerde hij een reeks vergelijkende woordenboeken en grammatica’s in zijn boek Archæologia Britannica uit 1707. Dit werk legde de historische samenhang van deze talen uit en legde de grondbeginselen vast die zijn lezers nodig hadden om ze te leren.

Toen het eenmaal was gepubliceerd, werd Lhwyd’s werk voorafgegaan door pagina’s met lovende gedichten, geschreven door dankbare en enthousiaste lezers en correspondenten. De gedichten in het Welsh, Gaelic en Latijn laten ons zien hoe Lhwyd’s lezers op zijn werk reageerden en hoe zij zijn betrokkenheid bij hun moedertaal waardeerden. Een typisch Gaelisch vers luidt:

Ceillfair soc is cantair ceol, / De ploegschaar wordt opgeborgen en er wordt muziek gezongen

A’nrioghachd Eirion gach ein ló; / in het koninkrijk Ierland elke dag;

’s cuirfhar adhbha ciuil faoi ghleus, / en een muziekinstrument wordt gestemd

a’ ngriochuibh aoibhin na Halban. / in de aangename landen van Schotland.

Niet alle lezers van Lhwyd waren zo enthousiast of hoffelijk. Sommigen vermoedden zelfs dat een dergelijke belangstelling voor de talen van Ierland en Schotland alleen maar kon duiden op een soort politieke chicancerie van de kant van Lhwyd.

Er is een hedendaags equivalent van de positieve respons die Lhwyd kreeg, dat kan worden gezien in de reactie op de lancering van de cursus Duolingo. Er zijn veel sociale-mediagroepen ontstaan die bestaan uit leerders en voorstanders van de taal. De meeste reacties zijn gewoon dankbaar, zoals het vers aan Lhwyd hierboven. Maar de politiek van het Gaelic is niet zo veel veranderd sinds 1707, toen Schotland en Engeland zich verenigden in een unie van parlementen.

In januari 2020 brak er een politieke rel uit over nieuwe Gaelic onderwijsplannen op de Western Isles nadat Tory MSP Liz Smith de verandering beschreef als “een zeer verontrustende stap en een die kinderen … in een duidelijk nadelige positie zou kunnen brengen ten opzichte van hun leeftijdsgenoten”, ondanks de goed onderbouwde voordelen van tweetalig onderwijs.

Lhwyd zelf kwam precies zulke argumenten tegen als die van Smith, hoewel hij toegaf dat handel en commercie in Groot-Brittannië eenvoudiger zouden zijn als iedereen gewoon Engels zou spreken. Maar in plaats van iedereen te reduceren tot een functionele eentaligheid zag hij zijn werk als een middel voor mensen van goede wil om elkaars taal te leren verstaan. Dit is een visie van taalkundig begrip als een instrument van vrede in plaats van economisch gewin. Zoals een van zijn lezers schreef:

Le caint a dhruidfair gach shith, / With speech every peace-accord is sealed

bheirthair adhradh don ard Riogh: / en aanbidding gegeven aan de hoge Koning.

neach da fheabhas ’s fann a chor, / iedereen van welke waarde dan ook, zijn benarde situatie is zwak

’s canamhuin a bhi da easbhuidh. / if he lacks language.

Driehonderd jaar geleden begonnen Lhwyd en zijn lezers al te begrijpen dat talen niet louter economische handelswaar waren, maar de basis konden vormen voor een vollediger bloei van menselijk begrip en verbondenheid.

Taal, cultuur en politiek

Bij het lezen van commentaren op Gaelic leerforums op sociale media, kan een heel spectrum van houdingen en benaderingen worden geïdentificeerd die een afspiegeling vormen van die van Lhwyd zelf en van degenen die hij ontmoette. Er wordt veel gediscussieerd over de Schotse onafhankelijkheid, gebruikers sturen elkaar lange berichten over de Gaelische, Schotse en Ierse geschiedenis en de aard van het imperialisme (over het algemeen worden deze zowel gegeven als goedmoedig ontvangen).

Ik was onlangs getuige van een cultureel debat op een van deze forums over de controversiële symboliek van de Rode Hand van Ulster. De gemoederen liepen hoog op, en hoewel ik mijzelf ervan weerhield middeleeuwse bardische poëzie over dit onderwerp te citeren, werd het debat een gelegenheid voor echte culturele uitwisseling en leren.

Hoewel politiek debat op deze forums onvermijdelijk is, lijkt de algemene houding er een van goede wil te zijn, ongeveer zoals Lhwyd’s eigen houding. Gebruikers zijn blij met het delen van taaltips en culturele informatie. Deze forums worden ook gebruikt door moedertaalsprekers die aangemoedigd lijken om hun taalvaardigheden te oefenen en hun kennis te delen met degenen die nieuw zijn in de taal. Misschien kunnen we nu echt beginnen te zeggen, zoals een van Lhwyd’s lezers driehonderd jaar geleden deed:

Do duisgadh riot as anúaigh, / De winterharde tong die onder een wolk lag

an chanamhuin chruaigh do bhi saoi small / is door u uit het graf gewekt,

teanga bhi cían faoi gheisaibh, / een tong die lang onder betovering lag

do cuireadh leat a nglo re seal. / is heden in druk verschenen.