In de hooglanden van Guatemala spookt een duister verleden door de met mist bedekte bomenrijen. Eind jaren zeventig en in de jaren tachtig eiste een woedende burgeroorlog het leven van zo’n 200.000 mensen, van wie de meesten inheems waren. In het hele land zijn 626 moordplaatsen geïdentificeerd.

Op 16 april 1981, in de kleine Maya-berggemeenschap Cocop in de Ixil-regio in het noorden van Guatemala, richtte het leger een bloedbad aan onder 70 tot 90 burgers. Hun lichamen werden opgestapeld en verbrand. De overlevenden vluchtten de bergen in om van het land te leven, totdat de burgeroorlog halverwege de jaren negentig was afgelopen.

Nauwelijks 40 jaar later wordt er nog steeds gezocht naar gerechtigheid voor de slachtoffers van de genocide – en de schade die de genocide heeft aangericht, beïnvloedt ook vandaag nog het leven van veel Maya’s in Guatemala.

De moord op zoveel Maya’s bracht ernstige schade toe aan hun overdracht van mondelinge geschiedenis en traditionele kennis, zoals het gebruik van lokale planten als medicijnen en traditionele gezondheidszorg, en hun eigen taal en culturele gebruiken. De genocide had ook een landdimensie, waarbij mensen onder dwang werden verdreven om plaats te maken voor grootschalige landbouw, mijnbouw en hydro-elektrische programma’s.

De genocide heeft ook de volgende generaties getroffen. Tijdens de oorlog ontvluchtten leraren de school, waardoor kinderen zonder onderwijs kwamen te zitten. Een van deze oud-leerlingen, nu een volwassene, vertelde mijn mede-onderzoekers en ik:

Ik was 11 toen ik getuige was van de massamoord. Ik zat in het tweede jaar van de school. Na de moorden zijn we allemaal gevlucht, maar ik kon meer dan een week niet eten. Ons leven hield op. Ik kreeg geen verdere opleiding en ik ben nu een boer zonder land. Als het niet gebeurd was, had ik lerares of verpleegster kunnen worden. Na het bloedbad stopte de manier waarop we leefden. Mijn ouders hadden koeien, kippen en paarden op hun land. We verloren alles. Het leger vernietigde alles wat we hadden en liet ons achter met geestelijke gezondheidsproblemen en armoede.

De lichamen van meer dan de helft van de mensen die bij het bloedbad zijn gedood, zijn geborgen, maar meer dan twee dozijn lichamen liggen nog in massagraven. In de Maya-traditie zijn begrafenisrituelen belangrijk voor zowel de levenden als de doden. De familie en de gemeenschap van de doden zijn verantwoordelijk voor het begraven van de doden om hen in het volgende leven bij te staan, door hen nieuwe kleding en andere zaken te verschaffen die zij op hun weg nodig kunnen hebben. Het niet terugvinden van het lichaam veroorzaakt mentale angst bij de overlevenden die geloven dat hun geliefde in kwelling is, niet in staat om verder te gaan.

In 2008 heeft de Guatemalteekse regering wat geld uitgetrokken voor eenvoudige betonnen pantheons om enkele van de teruggevonden lichamen in onder te brengen, maar het heeft nog steeds niet gezorgd voor enige economische genoegdoening voor hun families, van wie velen hun belangrijkste kostwinners zijn kwijtgeraakt. Zoals een overlevende van het bloedbad, die zijn ouders en broers en zussen verloor, ons vertelde, “liet het leger ons alleen achter met stof nadat ze al onze familieleden hadden verbrand”. Een andere overlevende van het bloedbad in Cocop betreurde dat zij en haar medeslachtoffers nu, 37 jaar later, nog steeds wachten op gerechtigheid: “De regering heeft niets gedaan om ons lijden te verlichten.”

Maar ondanks dit alles hebben de slachtoffers van de genocide de hoop niet opgegeven.

Nooit vergeten

Door middel van zowel lokale rechtbanken als het Inter-Amerikaanse systeem van bescherming van de mensenrechten, hebben zij jarenlang gestreefd naar gerechtigheid tegen degenen die verantwoordelijk zijn voor de genocide, onder wie de voormalige president van Guatemala, Efraín Ríos Montt, en zijn hoofd van de inlichtingendienst, Mauricio Rodríguez Sánchez. Beiden regeerden tijdens het ergste deel van de genocide tegen Mayagemeenschappen in Guatemala in het begin van de jaren tachtig.

Terwijl Ríos Montt in 2013 werd veroordeeld voor genocide en Sánchez werd vrijgesproken, vernietigde het Grondwettelijk Hof de vonnissen wegens schendingen van de eerlijke rechtsgang. Het proces werd in 2015 hervat, maar in april 2018 overleed Ríos Montt op 91-jarige leeftijd. Het proces tegen Sánchez gaat door en zal waarschijnlijk slechts enkele weken duren.

De slachtoffers willen genoegdoening van Sánchez en de Guatemalteekse regering om hun leed te verzachten. Deze genoegdoening kan bestaan uit financiële compensatie, maar moet ook de teruggave van land en maatregelen tot herstel van verloren cultuur en erfgoed omvatten. Sommige van de slachtoffers met wie ik en mijn collega-onderzoekers spraken, wilden dat hun kinderen de geschiedenis en kennis van de Maya’s zouden leren op scholen in de Maya-talen, en dat er een Maya-museum zou worden opgericht in de westelijke gemeente Nebaj om de gemeenschap en toekomstige generaties te informeren over wat er is gebeurd.

Als de oorzaken en gevolgen van het conflict en de genocide in Guatemala niet worden aangepakt, zullen de voorwaarden voor hernieuwd geweld blijven bestaan. Het conflict werd geschraagd door armoede, marginalisering en racisme tegen de inheemse Maya-bevolking, die allemaal nog steeds voortduren – soms met gewelddadige gevolgen.

In april 2018 werden drie leiders van inheemse gemeenschappen ontvoerd en gemarteld vanwege hun verzet tegen de hoge prijzen die een Brits energiebedrijf oplegde; in mei 2018 werden drie inheemse leiders vermoord omdat ze streden voor de landrechten van hun gemeenschappen. Honderden andere leiders van inheemse gemeenschappen worden zonder proces vastgehouden als politieke gevangenen vanwege hun verzet tegen activiteiten van de regering en het bedrijfsleven. In 2015 documenteerde een lokale mensenrechtenorganisatie 493 aanvallen op mensenrechtenverdedigers, de meesten van hen inheemse mensen.

In de tussentijd blijven de slachtoffers van Cocop gerechtigheid eisen, maar ze zullen er niet voor altijd zijn. Nu ze ouder worden, verzamelt een nieuwe generatie zich om het verleden goed te maken voordat het te laat is.