De term dematerialisatie verwijst naar een vermindering (in feite een enorme vermindering) van de hoeveelheid materialen die worden gebruikt om te voorzien in de productie- en consumptiebehoeften van onze samenlevingen. Dematerialisatie is een inputgerichte strategie die, in tegenstelling tot de traditionele “end-of-pipe”-maatregelen, de milieuproblemen bij de bron wil aanpakken. Het dematerialisatieconcept gaat ervan uit dat de huidige milieuproblemen (zoals de klimaatverandering en het verlies aan biodiversiteit) nauw verband houden met de hoeveelheid materiaal en energie die voor de productie van goederen en diensten wordt gebruikt: als de input afneemt, zal ook de totale milieu-impact afnemen. Argumenten voor dematerialisatie wijzen er dus op hoe (veel) ons sociaal metabolisme moet afnemen.

Dematerialisatie is ook bedoeld als antwoord op het feit dat de beschikbaarheid van niet-hernieuwbare hulpbronnen ten einde loopt en dat sommige belangrijke hernieuwbare hulpbronnen, zoals vis en hout, een hoger consumptieniveau vertonen dan hun reproductie.

Dematerialisatie wordt vaak gebruikt in relatie tot, en verward met de term ontkoppeling. Ontkoppeling van hulpbronnen betekent dat er minder hulpbronnen worden gebruikt per eenheid van economische activiteit, gemeten in BBP. Ontkoppeling heeft in het algemeen betrekking op de economie en haar activiteiten, terwijl dematerialisatie de capaciteit van de aarde en haar beperkingen als referentiepunt neemt. Er bestaat een algemeen onderscheid tussen relatieve en absolute ontkoppeling. Relatieve ontkoppeling wordt bereikt wanneer het gebruik van hulpbronnen minder toeneemt dan het BBP. Absolute ontkoppeling betekent dat de economie groeit, maar dat het gebruik van hulpbronnen ten minste stabiel blijft of afneemt. Dematerialisatie, zoals hier gedefinieerd, zou te zien zijn als absolute ontkoppeling, d.w.z. een absolute vermindering van materiaal- en koolstofgebruik, maar zonder relatie met het BBP.

Sommige landen beweren dat ze erin geslaagd zijn hun economie absoluut te ontkoppelen (d.w.z. een stabilisering van het gebruik van hulpbronnen ondanks een groeiend BBP) als gevolg van hun programma’s voor efficiënt hulpbronnengebruik. In werkelijkheid neemt het verbruik van materialen en koolstof in deze landen toe. Het feitelijke verbruik van hulpbronnen vindt alleen plaats in landen van waaruit zij in toenemende mate materiële goederen importeren. Dit roept de vraag op van milieurechtvaardigheid. Wat deze fysieke handelsbalans tussen regio’s betreft, is Europa de grootste verschuiver, terwijl Australië en Latijns-Amerika de grootste nemers van milieubelasting zijn. Het is deze verschuiving die de indruk heeft gewekt dat er in Europa sprake is van absolute ontkoppeling.

In de meeste landen is echter sprake van relatieve ontkoppeling, hetgeen betekent dat de materiële consumptie nog steeds toeneemt, maar in een langzamer tempo dan de economische productie.

Of er nu sprake is van relatieve of absolute ontkoppeling: technologische en marktgerichte oplossingen zijn bij lange na niet toereikend voor de omvang van de uitdaging waarvoor wij ons gesteld zien als bevolking en inkomen blijven groeien. Een geschikter mechanisme voor absolute dematerialisatie zijn daarom koolstof- en hulpbronnencaps, bijvoorbeeld zoals beoogd in “cap and trade”-overeenkomsten die de mogelijkheid van “lekkages” en rebounds beperken (Resource Cap Coalition, 2012). Het doel van “cap”-overeenkomsten is een absolute vermindering van het gebruik van hulpbronnen te bewerkstelligen door middel van rechten op hulpbronnen die jaar na jaar geleidelijk lager worden. Dit kan productie- en consumptiepatronen voortdurend veranderen en stimulansen bieden voor innovaties in de richting van producten en diensten met een lage materiaalinput. Een gepland resource cap kan ook bijdragen aan het herlokaliseren van de economie met kortere economische cycli en een hogere zelfvoorzienendheid.

Deze woordenlijstvermelding is gebaseerd op een bijdrage van Sylvia Lorek

Lorek, S. (2014) Dematerialisatie. In: D’Alisa, G., Demaria, F. en Kallis, G. (eds) Degrowth: Woordenschat voor een nieuw tijdperk. New York: Routledge.

Resource Cap Coalition (2012) Capping resource use – Proposal for a reduction of non- renewable energy use within the EU. Budapest.

Voor verdere lectuur

Dittrich, M., Giljum, S., Lutter, S., Polzin, C. (2012) Green economies around the world? – Implicaties voor het gebruik van hulpbronnen voor ontwikkeling en milieu. Wenen: SERI.