Weinig keizers hebben zo’n gevarieerde erfenis als Elagabalus, die regeerde van AD 218 tot 222. De keizer werd op 18-jarige leeftijd samen met zijn moeder door muitende Praetorianen in de keizerlijke hoofdstad geveld en werd al snel het onderwerp van roddel en vitriool. Van verhalen over oriëntaalse decadentie, waaronder verstikkende banketzoektochten tot de dood onder een waterval van rozenblaadjes, tot seksuele perversiteit en religieuze excentriciteiten, de waarheid over deze jonge keizer wordt vaak versluierd door schandaal.
Keizer Elagabalus – Een dynastiek bedrog
Het verhaal van Elagabalus’ opkomst begint met een leugen. Zijn grootmoeder, Julia Maesa, had voordien een leven van keizerlijke luxe genoten. Haar zuster, Julia Domna, was de vrouw geweest van een keizer, Septimius Severus, en moeder van een andere, Caracalla. Opgesloten in hun geboortestad Emesa in Syrië na de moord op keizer Caracalla in 217 AD, begon Maesa plannen te maken. Ze had twee dochters, Julia Soaemias en Julia Mammaea. Beide dochters hadden zonen, en Maesa begon geruchten te verspreiden over hun afstamming. In het bijzonder beweerde zij dat Julia Soaemias’ zoon Elagabalus in werkelijkheid het resultaat was van een overspelige verhouding tussen haar dochter en de vroegere keizer Caracalla. De jongen zou een opvallende gelijkenis vertonen met de vroegere keizer als jongeman. Dankzij royale steekpenningen geloofden de in Emesa gelegerde soldaten zeker dat deze Syrische jongen in werkelijkheid de zoon en rechtmatige erfgenaam van het keizerrijk was.
Priester en Prins
Terwijl Julia Maesa bezig was de loyaliteit van de Romeinse soldaten te kopen en valse stambomen te maken, hield Elagabalus zich bezig met zijn priesterlijke taken. Hij was, net als anderen in zijn familie voor hem, de opperpriester van de belangrijkste god in Emesa: Elagabal. In tegenstelling tot andere godheden uit de klassieke wereld had Elagabal geen menselijke gedaante. In plaats van een gepersonifieerde figuur werd deze Fenicische zonnegod vereerd in de vorm van een grote, kegelvormige zwarte steen, ook bekend als een baetyl. De Romeinse soldaten in Emesa zouden zich hebben vermaakt met het aanschouwen van de excentrieke maar ongevaarlijke priesterlijke taken van de knappe jongeman.
Toen de door Julia verspreide geruchten aansloegen, en de soldaten in Syrië Elagabalus uitriepen tot de ware keizer, was oorlog onvermijdelijk. Macrinus, de man die zich een jaar eerder in 217 Caracalla had toegeëigend, werd door de Elagbaliaanse troepen verslagen in de slag bij Antiochië. Volgens de geschiedschrijver Cassius Dio voerde Elagabalus zijn aanhangers zelfs van voren aan, waarbij hij een bijna goddelijke, onstuimige blik op de voorgrond van de strijd wierp. Naast zijn rol als priester had de jongeman zich een waardig keizerlijk vorst getoond.
Elagabalus’ aankomst in Rome
Als overwinnaar begon Elagabalus aan de lange reis naar Rome vanuit Syrië. Hij overwinterde in Nicomedia in de winter van 218 na Chr. en schokte de bevolking van het rijk dat hij tegenkwam door de traditionele riten uit te voeren die met de verering van Elagabal werden geassocieerd, en door te verschijnen gekleed in weelderige luxueuze kleding waaronder – volgens Herodianus – weelderige purperen gewaden en een met juwelen versierde tiara. De jonge keizer besloot geen acht te slaan op de waarschuwingen van zijn grootmoeder, die vreesde dat zijn verschijning de Romeinen bij zijn aankomst zou choqueren en van zich vervreemden, en bestelde in plaats daarvan een portret van zichzelf terwijl hij zijn priesterlijke taken uitvoerde. Dit portret werd vooruitgestuurd naar de keizerlijke entourage om te worden tentoongesteld in Rome, in de Curia (het Senaatshuis), boven het standbeeld van de Overwinning dat daar stond. De relatie tussen de nieuwe keizer en de traditionele machtsbases van Rome kende een moeizame start.
Vroege waarschuwingen…
Dat Elagabalus’ bewind door problemen zou worden geteisterd, was al vanaf het begin duidelijk. De keizer, nu officieel bekend als Marcus Aurelius Antoninus – een naamsverandering bedoeld om zijn dubieuze afkomst en dynastieke legitimiteit te bevestigen – moest in het eerste jaar van zijn bewind verschillende opstanden bestrijden. Het besluit van de jonge keizer om Gannys, een raadsman die een centrale rol had gespeeld bij zijn aanvankelijke toetreding, te doden, was een slechte beslissing. Woedend over het losbandig gedrag en de religieuze eigenaardigheden van de keizer, kwamen verschillende legioenen in opstand, waaronder het Vierde Legioen in Syrië, geleid door Gellius Maximus. Dio suggereert dat de wereld al op zijn kop begon te staan.
De zaken zouden er ook niet beter op worden na Elagabalus’ aankomst in Rome. In 219 na Christus zag hij toe op de devaluatie van de Romeinse munt, met een verlaging van het zilvergehalte van de denarius, de standaard zilveren Romeinse munt.
Een nieuwe religieuze orde
Als opperpriester van de god Elagabal zag de nieuwe keizer toe op een volledige inperking van de Romeinse religieuze hiërarchie. Hoewel nieuwe vormen van verering gewoonlijk een plaats vonden binnen het pluralistische pantheon van de Romeinse godsdienst – mits zij de verering van de keizer konden accommoderen, wat het jodendom en het christendom niet deden – veroorzaakte Elagabalus’ godsdienstpolitiek sociale en politieke spanningen.
De verandering komt het duidelijkst naar voren in de nieuwe titels die de keizer voor zichzelf aannam. Naast het traditionele ambt van Pontifex Maximus (‘opperpriester’), werd de nieuwe keizer ook Sacerdos amplissimus dei invicti Solis Elagabali (‘de heiligste priester van de onoverwinnelijke zonnegod Elagabalus’). De nieuwe god moest worden ondergebracht in twee tempels die in de keizerlijke hoofdstad werden gebouwd. Eén kolossaal bouwwerk werd gebouwd op de Palatijnse heuvel (waarvan de fundamenten thans nog zichtbaar zijn op de Vigna Barberini) en een tweede, volgens Herodianus, aan de rand van de stad.
Ongelukkige huwelijken
Om zichzelf binnen de Romeinse maatschappij te helpen verankeren, liet keizer Elagabalus hem in januari 220 na Christus trouwen met ene Cornelia Paula. Het huwelijk werd gevierd met, volgens Dio, festiviteiten op onvoorstelbaar grote schaal. De onmatigen jongeling – toen nog maar een jaar of 14 – scheidde echter snel van zijn bruid. Hij trouwde snel een tweede, een derde en zelfs een vierde keer. Hij scheidde echter van al deze vrouwen en keerde tenslotte terug naar zijn tweede vrouw, Aquilia Severa. Dit was zeer schandalig, want Aquila was eigenlijk een Vestaalse maagd, een heilige priesteres van Rome’s godin van huis en haard. Dit huwelijk was een overtreding van een van de heiligste wetten van Rome.
Naast dit heiligschennende mensenhuwelijk zou de keizer ook hebben getracht zijn god door middel van het huwelijk in de Romeinse samenleving te integreren. Hij liet de Syrische zonnegod dan ook trouwen met enkele van de belangrijkste goden uit de antieke wereld, waaronder de Carthaagse godin Urania!
Verhalen van Overdaad en Extremen
Naast het herschikken van de religieuze orde van Rome, Elagabalus zou ook toezicht hebben gehouden op verschillende andere pogingen – vaak gemaskeerd achter verhalen over losbandige seksuele vrijzinnigheid en ostentatieve, oosterse uitspattingen – om de wereld op zijn kop te zetten. De Romeinse politieke tradities en het bestuur van het keizerrijk waren naar verluidt van weinig belang voor de jonge keizer. Zijn minachting voor de Senaat bijvoorbeeld wordt opgetekend in de Historia Augusta, waarin ook de belediging van Elagabalus wordt beschreven door niet alleen zijn grootmoeder toe te staan de senaatsvergaderingen bij te wonen, maar ook door een senaat voor vrouwen, een senaculum, in te stellen op de Quirinaalheuvel!
Zijn tijdgenoten vonden ook bewijs voor deze wereldverheffing in Elagabalus’ seksualiteit. Niet alleen zou de keizer leden van zijn hofhouding hebben ingehuurd op basis van de ongerijmde omvang van hun geslachtsdelen, met als bekendste voorbeeld Aurelius Zoticus, maar naast zijn mislukte huwelijken nam hij ook een reeks minnaars van beide geslachten. Daaronder zijn favoriet Hierocles, die hij voorstelde als zijn ‘echtgenoot’!
Een noot over bronnen
Het begrijpen van het Elagabalische Rijk, de Romeinse wereld op zijn kop, wordt des te moeilijker gemaakt door de overduidelijke vijandigheid en de twijfelachtige geldigheid van de bronnen. De belangrijkste verhalende bronnen zijn de senatoriale historicus Cassius Dio, Herodianus, een bureaucraat van laag niveau uit Klein-Azië in het midden van de derde eeuw, en de veel problematischer Historia Augusta, een anonieme verzameling pseudo-biografieën waarvan nu wordt aangenomen dat ze in de late vierde eeuw zijn geschreven.
Een verscheidenheid aan kwesties ligt ten grondslag aan het gebruik van deze bronnen bij de nauwkeurige reconstructie van de gebeurtenissen en de werkelijkheid van Elagabalus’ bewind. De blamerende retoriek van een beledigd lid van de woedende senaat uit de derde eeuw kan hebben bijgedragen tot Dio’s afkeurende weergave van Elagabalus’ vermeende verwijfdheid. Intussen was de keizerlijke karikatuur in de Historia Augusta vooral bedoeld om een goed opgeleid publiek uit de vierde eeuw te vermaken. Zoals altijd is de situatie niet hopeloos. Inscripties, munten en archeologische overblijfselen helpen de leemtes op te vullen en de retoriek rond Elagabalus in twijfel te trekken.
Ondergang van de keizer
Wat de opschepperij en de vooringenomenheid van de bronnen ook mogen zijn, de waarheid blijft dat Elagabalus geen populaire keizer was. Zijn grootmoeder, Julia Maesa, die zoveel had gedaan om de toetreding van Elagabalus mogelijk te maken, raakte steeds meer ontzet over hoe de bevolking van de keizerlijke hoofdstad zich tegen de jonge keizer begon te keren. Het meest verontrustend was dat hij de steun van de soldaten leek te hebben verloren, die walgden van de vrouwelijkheid van hun keizer. Maesa werd opnieuw koning-maker, en begon plannen te maken om haar andere kleinzoon, Alexander, als Elagabalus’ erfgenaam te laten erkennen. Zelfs dit echter maakte de keizer tot een farce. Hij verklaarde voor de senaat dat Alexander, zijn neef, eigenlijk zijn zoon en erfgenaam was; zij waren in feite bijna even oud! Naar verluidt deed de keizer echter verschillende pogingen om zijn “zoon” te vermoorden om zijn gezag te beschermen.
Het was te weinig en te laat. De soldaten in Rome kwamen in opstand en betuigden hun steun aan de jongen Alexander. Het was een doodvonnis voor Elagabalus. Hij werd in het Praetoriaanse kamp neergeslagen, stevig vastgehouden door zijn moeder Julia Soaemias, die ook omkwam. De nagedachtenis van Elagabalus en zijn moeder werd veroordeeld, een praktijk die in de moderne tijd bekend staat als damnatio memoriae. Hun lijken werden verminkt en in de riolen van de stad gegooid. In de onmiddellijke nasleep werd het rijk gezuiverd van sporen van Elagabalus: zijn staten werden afgebroken, zijn inscripties uitgewist, en de god Elagabal werd teruggestuurd naar Syrië.
Nabestaanden
Elagabalus werd door de geschiedenis bestempeld als een van de slechtste Romeinse keizers. Samen met andere beruchte keizerlijke monsters, zoals Caligula, Nero en Commodus, werd Elagabalus het symbool van de corruptie van de macht. De heerschappij van Alexander Severus werd gekenmerkt door een gezamenlijke inspanning om de Romeinse wereld weer recht te trekken. De traditionele goden werden weer prominent aanwezig, met Jupiter weer aan de top. In de wereld van de politiek werd de Senaat weer in de gelederen opgenomen, en een periode van relatieve stabiliteit duurde de 13 jaar van zijn bewind.
Hoewel de slechte reputatie van Elagabalus nog eeuwen na zijn dood zou voortduren, en zelfs Niccolò Machiavelli hem in De Prins als slecht imitatiemodel gebruikte, zou de reputatie van de keizer als verdorven tiran niet voor onbepaalde tijd blijven bestaan. In de decadente beweging van het einde van de 19e eeuw werden Elagabalus’ uitspattingen – die zich uitten in oriëntalisme, ennui en androgynie – bejubeld. Deze rehabilitatie zette zich voort in de tweede helft van de 20e eeuw, waar een toenemende belangstelling voor seksuele politiek de figuur van Elagabalus weer deed opleven, gevierd om zijn vermeende liberale houding tegenover seksualiteit en gender. Uiteindelijk gaat de zoektocht naar Elagabalus, de keizer van tegenstellingen, door.