Een harmonische scalpel is een medisch instrument dat bij chirurgische ingrepen wordt gebruikt als alternatief voor een stalen scalpel of elektrochirurgische diathermie. Het maakt gebruik van ultrasone technologie om weefsels te snijden en tegelijkertijd de randen van de snede af te sluiten. Het systeem bestaat meestal uit een in de hand gehouden ultrasone transducer, generator, handschakelaar, voetpedaal en een scalpel die als snijinstrument dient.
Het instrument is vergelijkbaar met een chirurgische diathermie, maar voorstanders suggereren dat het superieur is omdat het door dikker weefsel kan snijden, minder rook veroorzaakt en een grotere precisie kan bieden. De harmonische scalpel is echter niet zo gemakkelijk te manoeuvreren, en het duurt langer om weefsel te snijden en te coaguleren. Bovendien, terwijl een chirurgische diathermie kan worden gebruikt om bloedend weefsel op elk moment te coaguleren, coaguleert de Harmonic scalpel alleen als hij snijdt.
De “Harmonic scalpel” veroorzaakt minder zijdelingse thermische schade dan de “Chirurgische diathermie”.
Waar een Chirurgische diathermie zijn actie uitvoert via een elektrische stroom (en productie van warmte), snijdt de Harmonic scalpel via trillingen. Het oppervlak van de scalpel zelf snijdt door weefsel door te vibreren in het bereik van 20.000Hz tot 60.000Hz. De vibratie snijdt door het weefsel en verzegelt het met behulp van eiwitdenaturisatie, in plaats van hitte. Een goede analogie is het opkloppen van een eiwit; denaturisatie van het eiwit door vibratie in plaats van warmte.
Medische ingrepen die kunnen worden uitgevoerd met de harmonische scalpel zijn onder andere thyroïdectomie, longbiopsie, laparoscopische cyste decorticatie, tonsillectomie, en gynaecologische kanker. Veel plastisch chirurgen hebben ook ontdekt dat het een beter systeem is om plastische chirurgie uit te voeren, zoals een facelift, borstverkleining, borstvergroting of buikwandcorrectie.
Verschillende tonsillectomietechnieken die in de loop der jaren zijn beschreven, zijn onder meer guillotine-excisie, stompe dissectie, bipolaire diathermiedissectie, laserdissectie, en de bipolaire schaartechniek. De ultrasone harmonische scalpel is de afgelopen jaren gebruikt in urologische, thoracale, lever-, laparoscopische en gynaecologische procedures, maar het gebruik ervan in de KNO-heelkunde is nog niet op grote schaal gemeld.
Tonsillectomie is al bijna 2000 jaar een bekende chirurgische ingreep. De eerste gevallen werden al in 50 na Christus beschreven door Celsus. Nog in het begin van de 20e eeuw werd geloofd dat tonsillitis werd veroorzaakt door verschillende systemische aandoeningen (bijv. reumatoïde artritis). Voorstanders van tonsillectomie begonnen de ingreep ook te gebruiken om aandoeningen als mentale retardatie en anorexia te behandelen en gewoon als maatregel om een goede algemene gezondheid te bevorderen. Misschien wel het toppunt van enthousiasme voor tonsillectomie en adenoidectomie kwam tot uiting in bepaalde gemeenschappen in Rusland, waar in openbare schoolgebouwen op grote schaal operaties werden uitgevoerd op hele bevolkingsgroepen schoolkinderen.
De afname van tonsillectomie ondanks een groeiende bevolking lijkt toe te schrijven aan de vooruitgang in antimicrobiële therapie, meer definitieve criteria voor chirurgisch ingrijpen, en een groter respect van de kant van de artsen voor kosten-risico-batenoverwegingen.
De indicaties voor tonsillectomie zijn talrijk. De meest algemeen aanvaarde zijn: recidiverende infecties; obstructief slaapapneu; peritonsillair abces met recidiverende tonsillitis; maligniteit of verdenking van maligniteit; en tonsillitis die aanleiding heeft gegeven tot koortsaanvallen. Tot het eind van de jaren zestig werden tonsillectomieën uitgevoerd door middel van koude chirurgische dissectie, waarbij de tonsil uit zijn kapselvlak wordt verwijderd door stompe en scherpe dissectie. In de jaren zeventig ontdekten veel chirurgen dat warme elektrocauterisatie veilig en gemakkelijk uit te voeren was en een goede beheersing van intraoperatieve bloedingen bood. In feite is monopolaire elektrocauterisatie vandaag de dag een van de meest gebruikte procedures.
Innovatie en onderzoek blijven leiden tot verbeteringen in de doeltreffendheid, veiligheid en kosten van tonsillectomie. Een van deze innovaties is de ultrasone harmonische scalpel, die in 1993 werd geïntroduceerd (Ethicon Endo-Surgery) en steeds populairder wordt als instrument voor tonsillectomie.
Het is aangetoond dat de harmonische scalpel een waardevol instrument is voor tal van chirurgische ingrepen, waaronder cholecystectomie, darmresectie en adhesiolyse. Het instrument beperkt de laterale thermische weefselschade tot een minimum. Het instrument hoeft bijna niet te worden verwisseld. De redenen voor de toenemende populariteit van de harmonische scalpel zijn de vermeende associaties met minder postoperatieve pijn en een snellere terugkeer naar orale inname en reguliere activiteiten.