Door Joyce E. Salisbury, Ph.D., University of Wisconsin-Green Bay

De geschiedenis van de Spaanse zigeuners is gecompliceerder dan die van rondtrekkende bedelaars – ze vormden een essentieel onderdeel van de ontwikkeling van de moderne Spaanse cultuur. Hier volgt hun verhaal.

Toen ik eind jaren zeventig in Madrid was, woonden we in het noorden van de stad aan Plaza de Castilla. Net voorbij het plein was een groot krakersdorp van zigeuners. We zagen vrouwen met kleine kinderen bedelen op vele straathoeken, en soms speelde er een violist op het plein. Een van mijn Spaanse vrienden zei me dat ik hen een muntje moest geven, anders zouden ze me vervloeken met het “boze oog”. Ik bewaarde plichtsgetrouw muntjes in mijn zak voor het goede doel, en stak soms de straat over als ik geen kleingeld had. Ik vroeg me af wie deze zigeuners waren, die zowel een centraal deel van de Spaanse samenleving leken uit te maken als zich aan de rand ervan bevonden.

Dit is een afschrift van de videoreeks De geschiedenis van Spanje: Land op een kruispunt. Bekijk het nu, op The Great Courses Plus.

Wie zijn de Roma?

Ik moet beginnen met een opmerking over terminologie. Vandaag de dag is het gebruikelijk om zigeuners aan te duiden als het “Rom”- of “Roma”-volk. Deze term verwijst naar de recente (ongeveer 100 jaar geleden) immigratie van zigeuners uit Oost-Europa, en groepen die al langer in Spanje waren, noemden zichzelf andere namen.

Wie zijn de Gitanos?

De oudere immigranten stonden bekend onder veel verschillende namen. De term “zigeuner” – Gitano – werd in Spanje gebruikt en is afgeleid van het woord “Egypte”, aangezien de eersten die aankwamen, beweerden dat zij uit het Nijlgebied kwamen. De Gitanos spraken caló, een dialect afgeleid van het Latijn maar met verschillende andere talen vermengd. Sommige Spaanse bronnen verwijzen naar deze reizigers als calé, “zwart,” een caló woord dat verwijst naar hun donkere huid.

Gitanos zijn hechte groepen, die zichzelf definiëren in contrast met buitenstaanders. Op de meeste plaatsen spreken zigeuners Romani, en in deze taal is het gewone woord voor niet-zigeuners gadzé , maar in het caló Spaans worden niet-zigeuners payo genoemd. Doorheen hun geschiedenis is dit het belangrijkste kenmerk geweest van zigeunergroepen: zij zijn afgescheiden van de omringende maatschappij, waar zij zich ook bevinden. Dus, waar komen ze vandaan?

Lees meer over hoe zigeunermigranten in Spanje een verregaande stempel op de Spaanse cultuur hebben gedrukt

Reizigers uit India

Linguïstische analyse van zigeunerdialecten toont aan dat alle zigeunervolken uit India afkomstig zijn. Kleine groepen verlieten het subcontinent ergens tussen 300 voor Christus en 600 na Christus. Dit enorme datumbereik toont alleen aan dat we niet over de bronnen beschikken om dit met zekerheid te kunnen zeggen.

Een charmant verhaal uit middeleeuws Perzië (het huidige Iran) vertelt over de komst van zigeuners uit India: Het verhaal gaat dat de Perzische koning wilde dat zijn volk slechts een halve dag zou werken en de rest van hun tijd zou doorbrengen met eten en drinken op het geluid van muziek. Zijn volk beweerde dat ze niet wisten hoe ze muziek moesten maken. Daarop liet de koning 10.000 mannelijke en vrouwelijke muzikanten uit India komen.

De koning gaf hun voedsel en voorraden en stuurde hen naar het platteland om het land te bewerken en muziek te maken. De Indiase reizigers aten roekeloos alles op zonder te werken. De koning was woedend en zei hen dat ze hun ezels moesten inladen en door het land moesten trekken zonder zich te vestigen. Zij moesten hun brood verdienen met zingen. Toen ze eenmaal met dit rondtrekkende leven begonnen, werden ze zigeuners genoemd.

De zigeuners stemden in met hun vertrek, en zoals de tekst verhaalt, “zwerven de mensen nu over de wereld, op zoek naar werk, omgaan met honden en wolven, en stelen overdag en ’s nachts.”

Deze stichtingsmythe volgde de zigeunerbendes terwijl ze langzaam door Iran en Oost-Europa zwierven tegen het begin van de veertiende eeuw. Tegen de tijd dat ze in Europa verschenen, hadden ze een nieuw oorsprongsverhaal bedacht dat hen toegang zou verschaffen tot het Christendom.

Lees meer over de oorsprong van menselijke nederzettingen op het Iberisch schiereiland

Hun oorsprongsverhaal

Zij beweerden dat ze uit Egypte kwamen, en toen de Heilige Familie daarheen vluchtte, weigerden de zigeuners hen onderdak te verlenen. Daarom kregen ze een boetedoening van zeven jaar zwerven. Dit verhaal ging vaak vergezeld van documenten van steun – sommige duidelijk vals – zoals van de paus, maar onderweg haalden ze andere leiders over om hen documenten te geven die hen toegang gaven tot landen en steden.

Een tweede christelijk verhaal beweerde dat de zigeuners vier spijkers maakten om Christus te kruisigen, maar ze stalen er een om Christus het lijden te besparen. Sommige zigeuners beweerden dat deze heilige daad hun een vrijbrief gaf om van niet zigeuners te stelen, ook al waren ze veroordeeld tot zwerven voor het maken van de eerste drie spijkers. Dit was geen stichtingsmythe die hen geliefd maakte bij anderen, maar beide verhalen beweerden dat hun werd opgedragen te blijven zwerven, en dat deden ze ook.

Het lijkt vreemd dat zigeuners een verhaal zouden verzinnen dat hen niet goed zou doen overkomen bij christenen, maar middeleeuwers (zoals velen vandaag) hielden van verlossingsverhalen. Christenen maakten vaak pelgrimstochten om hun eigen zonden te vergeven, en de meest legitieme verklaring om te reizen was om een gelofte te vervullen of om te bidden bij heiligdommen. Bovendien hadden mensen die aan dergelijke pelgrims liefdadigheid gaven, het gevoel dat zij geestelijke verdienste verwierven. Zigeuners pasten er helemaal in en poorten werden geopend.

In het begin gingen de grote eikenhouten poorten van ommuurde steden voor hen open en burgers verwelkomden de vreemdelingen in hun steden. De mensen keken verwonderd naar de vloeiende kostuums en de getalenteerde dansers, terwijl zij munten in kommen lieten vallen terwijl de zigeuners muziek speelden. Waarzeggers wonnen nog meer munten door de verlangende zigeuners liefde en voorspoed te beloven.

Toen merkten sommige mensen dat hun portemonnees waren gestolen en dat voedsel en goederen uit hun ramen waren verdwenen. Zoals u zich kunt voorstellen, was het welkom van de zigeuners dun gezaaid en trokken ze verder.

Het was een leven van beweging en sociale cohesie. Alles hing af van familiebanden en loyaliteit aan verwanten. Dit was zo uitgesproken dat zigeuners huwelijken regelden, vaak tussen neven en nichten (hoewel neven en nichten als te hecht werden beschouwd). Soms breidden clans zich uit door een huwelijk met een naburige groep, maar familiebanden waren belangrijker dan al het andere.

Lees meer over hoe de Goten de Romeinse gebieden binnendrongen en hoe zij Spanje gingen overheersen

Wanneer arriveerden de zigeuners in Spanje?

Zoals de hechte familiegroepen rondzwierven, kwamen zij ook naar Spanje. Zoals alle reizigers voor hen, kwamen sommigen over de Pyreneeën en anderen over de Middellandse Zee. Het vroegst bekende document over zigeuners in Europa dateert van 12 januari 1425. Alfonso V van Aragon gaf een vrijgeleide door zijn koninkrijk, dat zich uitstrekte van de Pyreneeën zuidwaarts tot Valencia, en omvatte het noordoosten van Spanje.

De vrijgeleide werd gegeven aan “Sir John uit Klein Egypte,” hoewel hij natuurlijk helemaal niet uit Egypte kwam. De pas was inclusief zijn band, en het was goed voor drie maanden. Maar ze waren niet de laatste band die verwelkomd werden in Spanje. Gedurende de volgende decennia werden verschillende groepen Gitanos in Spanje verwelkomd en kregen zij een vrijgeleide. In de jaren 1470 kwamen nieuwe golven uit het Middellandse Zeegebied. Deze groepen noemden zichzelf Grieken en beweerden dat zij op de vlucht waren voor de islamitische Turken en toevlucht zochten in het christelijke Spanje.

Algemene vragen over Spaanse zigeuners

Dit artikel is bijgewerkt op 12/29/2019