Op 22 december is het 31 jaar geleden dat Chico Mendes werd vermoord, de rubbertapper uit het Amazonegebied die werd vermoord vanwege zijn onvermoeibare inzet voor de bescherming van het regenwoud dat zijn thuis, zijn broodwinning en zijn bron van verwondering was.

Dit artikel gaat in op Chico’s leven, werk en de moordaanslag. Het reflecteert op zijn vele kwaliteiten als rubbertapper, alliantiebouwer, bosverdediger en bovenal als symbool van hoop voor de bosvolkeren van de Amazone, en ieder mens op de planeet die ademt omdat de Amazone ademt.

Terwijl ’s werelds grootste regenwoud te maken krijgt met de grootste uitbreiding van vernietiging sinds decennia, eren wij Chico’s nagedachtenis in de hoop dat we door hem te gedenken ons kunnen verbinden met onze eigen plicht om onze levende planeet te beschermen.

Rubbertappers

Chico Mendes, geboren in 1944, is afkomstig uit de gemeenschap van Xapuri, in de staat Acre, in het noordwesten van Brazilië. Hij en zijn gemeenschap, zoals vele anderen, bestond uit de afstammelingen van tot slaaf gemaakte of inheemse en niet inheemse Brazilianen, gedwongen om te werken voor de rubberbaronnen tijdens de rubberboom van het begin van de 20ste eeuw. Chico’s vader was een rubbertapper, net als zijn grootvader.

Toen de Britse kolonisten de rubberproductie verplaatsten naar beter bereikbare plantages in Zuidoost-Azië, sloten veel Braziliaanse rubberbaronnen hun bedrijven en deden afstand van hun land. Op zichzelf aangewezen, vrij van baronnen en bazen, waren gemeenschappen zoals Xapuri eindelijk in staat om in vrijheid te leven in en duurzaam te leven van hun huizen in het bos.

Chico, zijn vrouw Ilsamar en hun drie kinderen leefden op deze manier gedurende een groot deel van het laatste deel van Chico’s leven – leven in en van het bos op hun eigen voorwaarden. De neef van Chico, Raymundo Mendes do Barros, zegt over de gemeenschappen van rubbertappers waarin hij en Chico opgroeiden:

“We leefden niet alleen van het bos, we hielden het ook in stand.”

Forest Defender

Tussen 1964 en 1985 voerde de Braziliaanse militaire regering een beleid dat een existentiële bedreiging vormde voor zowel het Amazonegebied als de inheemse en rubbertappende gemeenschappen, zoals die van Chico. In een poging om het Amazonewoud te gebruiken voor economische ontwikkeling, stelde de regering het open voor aankoop en vernietiging door veeboeren en internationale investeerders. Massale ontbossing volgde.

In reactie hierop speelde Chico een leidende rol in het verenigen van landelijke rubbertappersvakbonden, ook in zijn thuisgemeente Xapuri, in campagnes ter bescherming van het regenwoud en hun manier van leven. De organisatie van de rubbertappers in Acre inspireerde anderen in heel Brazilië om zich nationaal te gaan organiseren ter bescherming van het Amazonegebied.

Vakbondsleden zetten hun leven op het spel door middel van directe actie. Een van de bekendste strategieën van de rubbertappers waren de ‘empates’ of barricades, waarbij rubbertappers en hun bondgenoten fysiek de weg versperden van bulldozers en houtkappers aan de grenzen van de ontbossing.

De vakbonden lobbyden samen voor de oprichting van ‘extractiereservaten’, waar gemeenschappen van rubbertappers konden leven en hun activiteiten konden uitvoeren zonder de dreiging van ontbossing en landroof. Als gevolg van hun werk bestaan er nu meer dan honderd van deze reservaten in heel Brazilië, die het leven, de bestaansmiddelen en het bosbezit van duizenden mensen en een onmetelijke biodiversiteit beschermen.

Alliance Builder

Chico werd al snel een wereldwijd erkende activist die synoniem stond voor de bescherming van het Amazonegebied. Hij reisde naar de VS en daarbuiten met zijn boodschap dat mensen, zoals de rubbertappers en inheemse volkeren, in harmonie met en van het woud kunnen leven. Voor zijn werk als organisator ter plaatse en voor zijn wereldwijde bewustwording kreeg hij in 1987 de Global 500 Roll of Honor Award van het milieuprogramma van de Verenigde Naties.

Tijdens zijn vele reizen begon Chico in te zien dat, zoals hij zelf ooit zei:

“Eerst dacht ik dat ik vocht om rubberbomen te redden, daarna dacht ik dat ik vocht om het Amazonewoud te redden. Nu realiseer ik me dat ik vecht voor de mensheid.”

In de late jaren tachtig richtte Chico zijn aandacht op het opbouwen van allianties tussen rubbertappers en andere bosbewoners, waaronder inheemse volken in het Braziliaanse Amazonegebied.

Chico sloot een bijzonder hechte vriendschap met de inheemse leider Ailton Krenak, van het Krenaki-volk dat langs de Doce-rivier leeft. Samen richtten zij de Forest People’s Movement op – een verenigd verbond van verschillende bosvolkeren – om het Amazonegebied beter te kunnen verdedigen.

In 1988 lanceerde Gaia de Forest People’s Support Group en het Forest People’s Fund, om Chico, Ailton en andere leiders te steunen bij het organiseren van hun verzet en de maatschappij voor te lichten over hun diverse culturen en hun rol in het in stand houden van het leven in het bos. Datzelfde jaar ontving Chico Gaia’s allereerste kleine beurs – $500 per maand, zodat hij zich aan dit werk kon wijden.

Gaia’s directeur, Liz Hosken, herinnert zich Chico’s tomeloze energie en zijn liefde voor het regenwoud:

“Mijn eerste herinnering aan Chico was toen hij ons meenam door het bos om andere rubbertappers te ontmoeten. Zijn liefde voor het woud straalde van hem af – hij bleef maar stoppen om ons enthousiast voor te stellen aan de wonderlijke planten langs onze wandeling. Het duurde lang voor we onze bestemming bereikten, en onderweg verschenen er mensen uit het niets om hem te begroeten. Hij had tijd voor iedereen en was zeer geïnteresseerd in hoe het met hen ging. Toen iemand van onze groep gestoken werd, keek hij om zich heen en plukte een blad dat hij over de steek wreef om die te verzachten, terwijl hij zei: “Kijk! Het bos biedt alles wat we nodig hebben in het leven – medicijnen hier, als je ze nodig hebt, voor een steek en nog veel meer!”

Een erfenis van bescherming

Op 22 december 1988 werd Chico Mendes buiten zijn huis in Xapuri, in de deelstaat Acre, in het noordwesten van Brazilië, doodgeschoten – vermoord door Darci Alves da Silva, de zoon van een plaatselijke veeboer wiens land en uitbreidingsplannen werden bedreigd door Chico’s inspanningen om het bos te beschermen.

De moord op Chico was de meest in het oog springende van vele andere moorden op voorvechters van de Aarde in 1988. Met de toenemende repressie tegen activisten was de moord op Chico geen verrassing voor hem, noch voor anderen die hem goed kenden.

In een interview voor de film Voice of the Amazon, die in 1989 postuum werd uitgebracht, zei Chico:

“Ik ben al aan zes aanslagen op mijn leven ontsnapt… toch heb ik een morele verplichting aan mezelf. Ik kan de strijd niet opgeven, zelfs niet als ik op een dag door een moordenaarskogel word getroffen.”

Toen, net als nu, worden de dappere mensen die in de frontlinie van de strijd voor de verdediging van de Aarde staan, geconfronteerd met pesterijen, intimidatie, marteling en moord. In 2018 werden elke week meer dan drie Aardeverdedigers vermoord. Twintig van hen werden gedood toen ze ecosystemen en gemeenschappen in Brazilië verdedigden.

“Chico heeft niet kunnen zien hoe zijn inclusieve milieubeschermingszaad wereldwijd tot bloei is gekomen in sociaal-milieubewegingen en programma’s, maar zijn gevoel voor doorzettingsvermogen, mensenrechten, rechtvaardigheid en verzet blijft de bosvolkeren en hun vele bondgenoten tot op de dag van vandaag inspireren”, zegt dr. Grace Iara Souza, politiek ecoloog aan het Brazil Institute van het Kings College London.

De moord op Chico werd wereldwijd gemeld en de kracht van zijn werk was zo groot dat Chico’s nagedachtenis ook na zijn dood een inspiratiebron is gebleven voor de bescherming van zijn geliefde bos. In 1990 werd het Chico Mendes Extractiereservaat (Resex Chico Mendes) gecreëerd in zijn thuisstaat Acre. Het reservaat is nog steeds een van de grootste in zijn soort in Brazilië, beschermt meer dan 2 miljoen hectare regenwoud en biedt onderdak en levensonderhoud aan meer dan 10.000 mensen.

Chico heeft ook veel activisten, academici en anderen uit Brazilië en daarbuiten beïnvloed die, geïnspireerd door zijn werk, hun eigen leven wijden aan de verdediging van het Amazonegebied in solidariteit met haar volken.

“Chico Mendes was een inspiratie voor me sinds mijn kindertijd. Als kind zag ik hem als een verdediger van de natuur en van een heel bijzondere plek op aarde: de Amazone. Chico en zijn bospartners waren visionair in het bedenken van een ander soort ‘ontwikkeling’ voor de Amazone en van een ander soort relatie, die er een was van vereniging van de volkeren, in plaats van verdeeldheid. De krachten die tot de moord op Chico Mendes hebben geleid, waren niet alleen tegen zijn leven gericht, maar tegen het leven op aarde. In de tijd waarin wij nu leven, zouden zijn strijd en de lessen die wij daaruit trekken niet actueler kunnen zijn. We moeten ons verenigen om het leven te verdedigen. Het bos en zijn volkeren verdedigen is een manier om dat te doen”, zegt Carolina Comandulli, een Braziliaanse antropologe aan het Centre for the Anthropology of Sustainability aan het University College London.

The Circle Turns

Het is onmogelijk om de wereldwijde krantenkoppen over Amazonebranden, snel toenemende ontbossing, moorden op bosbeschermers en de griezelige resonantie tussen de plannen van de regering-Bolsonaro om de Amazone te industrialiseren en die van de voormalige militaire regering van Brazilië te negeren.

Brazilië staat op een kritiek kruispunt, met de toekomst van ’s werelds grootste regenwoud en de balans van het mondiale klimaatsysteem op het spel. Na tientallen jaren van moeizame vooruitgang bij het afremmen van de ontbossing, geïnspireerd door Chico, Ailton en talloze anderen, wordt de veiligheid van het Amazonegebied, en die van de volkeren die het bos beschermen, ernstig bedreigd.

De regering van Brazilië richt zich op inheemse gebieden en beschermde gebieden voor ‘ontwikkeling’ en ontbossing. Hieronder valt ook het Chico Mendes Reservaat. Uit berichten die de afgelopen maanden uit Brazilië zijn gekomen, blijkt dat de regering-Bolsonaro de omvang van het reservaat wil beperken ten gunste van de belangen van een landrover die verantwoordelijk is voor illegale ontbossing, en de status wil verlagen van het nabijgelegen Serra do Divisor National Park, dat het gebied van de Juruá beschermt tussen de inheemse gebieden Poyanawa en Nukini in het noorden, en het Ashaninka-gebied en het Alto Juruá-winningsreservaat in het zuiden.

Tegelijkertijd probeert de regering het werk en de opofferingen van bosbeschermers als Chico, die hun destructieve beleid in de weg staan, het zwijgen op te leggen en te verdoezelen. Eerder dit jaar verklaarde de Braziliaanse minister van Milieu, Ricardo Salles, Chico Mendes “irrelevant”, door te beweren “Ik weet niet wie Chico Mendes is”, ondanks het feit dat hij leiding geeft aan het Instituto Chico Mendes, dat belast is met de zorg voor de beschermde gebieden van Brazilië.

Net als in de jaren tachtig vechten de beschermers van de Amazone om deze catastrofale terugval in de bescherming van een van de meest kritische ecosystemen van onze planeet, dat een vitale rol speelt in het klimaatsysteem van de aarde, een halt toe te roepen.

Aan het begin van een nieuw decennium herinnert Chico er ons op ontnuchterende wijze aan dat het om deze stormen te doorstaan creativiteit, alliantievorming en vooral de moed vereist om op te komen voor wat juist is voor al het leven op aarde.