Anaxagoras

Anaxagoras (ca. 500 – 428 v. Chr.) was een pre-Socratische Griekse filosoof. Anaxagoras zag de oorsprong van de kosmos als het reeds bestaande, ongedifferentieerde continuüm van alle materiële elementen van de kosmos. Deze elementen bestonden aanvankelijk in potentie en werden geleidelijk gedifferentieerd in het proces van ontwikkeling. Hij legde het ontwikkelingsproces uit als een natuurlijk en mechanisch proces, dat gemeen heeft met de natuurfilosofie van de pre-Socratici. In tegenstelling tot andere pre-Socratische filosofen introduceerde Anaxagoras echter het idee van het Nous, een geest of rede, als de gever van orde, doel, en teleologische relaties tussen de dingen in de kosmos. Het Nous bleef echter slechts de gever van de oorspronkelijke architectuur van de wereld en speelde geen andere rol. In zijn dialoog beschreef Plato Socrates’ opwinding over dit vernieuwende inzicht, en zijn teleurstelling over de beperkte rol ervan. Zowel Plato als Aristoteles bekritiseerden het ontbreken van ethische elementen in zijn concept van Nous.

Anaxagoras bracht Ionische filosofie naar Athene en gaf wetenschappelijke verklaringen van natuurverschijnselen. Zijn beschrijving van de zon, niet als een god maar als een gloeiende steen, riep controverse op. Hij werd voor het gerecht gedaagd op beschuldiging van godslastering. Anaxagoras vluchtte voor zijn veroordeling naar Lampsacus, een Milesische kolonie, en stierf daar gerespecteerd en geëerd.

Leven en werken

Anaxagoras werd geboren te Clazomenae in Klein-Azië. Op jonge leeftijd (ca. 464-462 v. Chr.) ging hij naar Athene, dat zich snel ontwikkelde tot het centrum van de Griekse cultuur, en bleef daar 30 jaar. Pericles leerde hem lief te hebben en te bewonderen en de dichter Euripides ontleende aan hem een enthousiasme voor wetenschap en menselijkheid.

Anaxagoras bracht filosofie en de geest van wetenschappelijk onderzoek van Ionië naar Athene. Zijn observatie van de hemellichamen bracht hem tot nieuwe theorieën over de universele orde, en bracht hem in botsing met het volksgeloof. Hij trachtte een wetenschappelijke verklaring te geven van verduisteringen, meteoren, regenbogen en de zon, die hij beschreef als een massa gloeiend metaal, groter dan de Peloponnesus; de hemellichamen waren van de aarde losgerukte steenmassa’s die door snelle omwenteling ontstoken werden.

Anaxagoras werd door de politieke tegenstanders van zijn vriend Pericles gearresteerd op beschuldiging van strijdigheid met de gevestigde godsdienstige opvattingen, en er was alle welsprekendheid van Pericles voor nodig om zijn vrijlating te bewerkstelligen. Desondanks werd hij gedwongen zich uit Athene terug te trekken in Lampsacus in Ionië (434-433 v. Chr.), waar hij omstreeks 428 v. Chr. overleed. De inwoners van Lampsacus zouden ter nagedachtenis aan hem een altaar voor Geest en Waarheid hebben opgericht, en nog vele jaren daarna de verjaardag van zijn dood hebben herdacht.

Anaxagoras schreef een boek over de filosofie, maar slechts fragmenten van het eerste deel hiervan zijn bewaard gebleven door Simplicius van Cilicia (zesde eeuw n.Chr.).

Filosofie

Materiële oorsprong van de kosmos

Anaxagoras probeerde twee tegenstrijdige beschrijvingen van het bestaan op te lossen die door Heraclitus en Parmenides werden gepresenteerd. Heraclitus zag het bestaan als een constante stroom of een steeds veranderend proces en Parmenides als een zelfbestaand, onveranderlijk Een. Empedocles probeerde het probleem op te lossen door vier permanente elementen voor te stellen (vuur, lucht, water en aarde), waarbij veranderingen en verscheidenheid werden verklaard als de combinatie en ontbinding van vier permanente elementen.

Anaxagoras vatte de uiteindelijke elementen niet op als numerieke afzonderlijke entiteiten, maar als één continuüm. Met behulp van een conceptueel hulpmiddel van potentialiteit en actualiteit in rudimentaire vorm, vatte Anaxagoras het continuüm op als een homogene entiteit die alle elementen van de kosmos in een potentiële vorm bevat. Hij noemde die elementen “zaden” (sperma). De oorsprong van de kosmos was de reeds bestaande totaliteit van “zaad”.”

Deze “zaden” zijn blijvend, onvergankelijk en onveranderlijk. Zij zijn oneindig in aantal en bestaan in elk deel van de kosmos: “In alles is een deel van alles” (Fragment 11). Wanneer een van de “zaden” de overhand krijgt, manifesteert een ding zijn bijzondere kenmerken en wordt het homogene continuüm gedifferentieerd in verschillende vormen. Anaxagoras presenteerde dit idee om vragen te beantwoorden als: “Hoe kan haar voortkomen uit niet-haar, en vlees uit niet-vlees?”(Fragment 4) Het idee van potentialiteit en actualiteit bestond in een impliciete vorm bij Anaxagoras, dat later volledig werd ontwikkeld door Aristoteles.

Nous (geest of verstand) als de gever van de orde van de kosmos

De totaliteit van “zaden” was de materiële oorsprong van de kosmos. Anaxagoras introduceerde Nous, verstand of rede, dat een zelfbestaand permanent bestaan was, onafhankelijk van de materiële oorsprong van de kosmos; een wezen dat orde, doel en teleologische relaties gaf aan alle wezens in de kosmos.

En wat zij ook zouden worden, en wat er toen ook bestond dat nu niet bestaat, en alle dingen die nu bestaan en wat er ook zal bestaan – alles werd geordend door het verstand, zoals ook de omwenteling die nu gevolgd wordt door de sterren, de zon en de maan, en de Lucht en de Aether die afgescheiden waren. (Fragment 12)

Nous was een architect van de kosmos en de eerste beweger van de kosmische bewegingen die diversificatie veroorzaakten van de reeds bestaande homogene materiële oorsprong. De rol van Nous was echter beperkt tot het kosmogonische uitgangspunt, en Anaxagoras verklaarde de ontwikkeling van de kosmos door natuurlijke principes.

Cosmologie

Anaxagoras ging over tot het geven van enige verantwoording van de stadia in het proces van oorspronkelijk continuüm tot huidige ordeningen. De verdeling in koude nevel en warme ether brak eerst de ban van verwarring. Met toenemende kou, gaf de eerste aanleiding tot water, aarde en stenen. De zaden van het leven die in de lucht bleven zweven, werden met de regens meegevoerd naar beneden en brachten vegetatie voort. Dieren, waaronder de mens, ontsprongen uit de warme en vochtige klei. Als deze dingen zo zijn, dan moeten de bewijzen van de zintuigen in geringe achting worden genomen. Wij schijnen de dingen te zien ontstaan en vergaan, maar de bezinning zegt ons dat sterven en groei slechts een nieuwe samenvoeging (sugkrisis) en ontwrichting (diakrisis) betekenen. Anaxagoras wantrouwde dus de zintuigen, en gaf de voorkeur aan de conclusies van de reflectie. Hij beweerde dat sneeuw zowel zwart als wit moet zijn; hoe zou het anders in donker water kunnen worden veranderd?

Anaxagoras markeert een keerpunt in de geschiedenis van de filosofie. Met hem gaat de speculatie uit de koloniën van Griekenland over om zich in Athene te vestigen. Door zijn uitspraak over de orde die voortkomt uit het verstand, suggereerde hij, hoewel hij het niet expliciet schijnt te hebben gezegd, de theorie dat de natuur het werk is van een ontwerp. Door zijn theorie van de minieme bestanddelen der dingen en zijn nadruk op mechanische processen bij de vorming van orde, baande hij tevens de weg voor de atoomtheorie.

De opvatting dat het denken beweging in de wereld veroorzaakt, ging van hem over op Aristoteles, die een eerste beweger postuleerde.

Teksten

• Diels, H. en W. Kranz, eds. Die Fragmente der Vorsocratiker. Berlijn: Weidmannsche Verlagsbuchhandlung, 1960.
• Freeman, K., ed. Ancilla tot de pre-Socratische filosofen. Cambridge: Harvard University Press, 1983.
• Kirk, G.S., J.E. Raven, and M. Schofield. The Presocratic Philosophers, 2nd ed. Cambridge: Cambridge University Press, 1983.
• Hicks, R. D. Diogenes Laertius, Lives of Eminent Philosophers, 2 vols. Loeb Classical Library, 1925.

Algemeen

• Allen, R.E., and David J. Furley, ed. Studies in Presocratic Philosophy, vol. 2. Atlantic Highlands, NJ: Humanities Press, 1975.
• Barnes, Jonathan. The Presocratic Philosophers, vol. 1. London: Routledge, 1979.
• Guthrie, W.K.C. A History of Greek Philosophy, 6 vol. Cambridge: Cambridge University Press, 1986.
• Mourelatos, Alexander P.D., ed. The Presocratics: a Collection of Critical Essays. Garden City, NJ: Doubleday, 1974.
• Schofield, Malcolm. An Essay on Anaxagoras. Cambridge: Cambridge University Press, 1980.

Alle links opgehaald 19 maart 2016.

• Anaxagoras van Clazomenae, School of Mathematics and Statistics, University of St Andrews, Schotland.
• Anaxagoras The Internet Encyclopedia of Philosophy.
• Anaxagoras: Fragmenten en Commentaar, Hanover Historical Texts Project

General Philosophy Sources

• Stanford Encyclopedia of Philosophy
• Paideia Project Online
• The Internet Encyclopedia of Philosophy
• Project Gutenberg