Akio Morita (geboren in 1921) belichaamde, samen met enkele andere ondernemers, het naoorlogse herstel en de groei van de Japanse industrie. Morita en Sony Corporation, dat hij samen met Masaru Ibuka oprichtte, tarten de conventionele opvattingen over het “economische wonder” van Japan. De energie en inventiviteit van kleine, onafhankelijke bedrijven als Sony, en niet keiretsu (industriële conglomeraatregelingen) of het Ministerie van Internationale Handel en Industrie (MITI), vormden de impuls voor de naoorlogse economische ontwikkeling van Japan; hun betrouwbare hoogtechnologische producten veranderden het beeld van de Japanse export naar het buitenland.
Akio Morita werd geboren op 26 januari 1921 als eerste zoon en erfgenaam in de vijftiende generatie van een sakebrouwersfamilie in het dorp Kosugaya bij Nagoya. Als jongen werd Morita beïnvloed door de liefde van zijn moeder voor klassieke muziek (zijn familie was een van de eersten in Japan die een RCA Victrola bezat) en ontwikkelde hij een grote belangstelling voor elektronica en geluidsweergave. Hij ging zo op in zijn elektronische experimenten, dat hij zelfs zijn eigen radio bouwde, dat hij bijna van school ging; maar nadat hij zich een jaar lang op zijn studie had geconcentreerd, ging hij naar de prestigieuze Achtste Hogere School als hoofdvak natuurkunde. Aan de Keizerlijke Universiteit van Osaka assisteerde hij zijn professor bij onderzoek voor de Keizerlijke Japanse Marine. In plaats van dienstplichtig te worden, meldt hij zich aan bij de marine om zijn studie voort te zetten. Na zijn afstuderen in 1944 gaf luitenant Morita leiding aan een speciale projectgroep van het Aviation Technology Center voor thermische geleidingswapens en nachtzichtgeweren. Daar ontmoette hij Masaru Ibuka, een elektronica-ingenieur die 13 jaar ouder was dan hij. De twee werden goede vrienden en richtten uiteindelijk Sony Corporation op. Na de Tweede Wereldoorlog werd Morita natuurkundeprofessor terwijl hij parttime in Ibuka’s nieuwe telecommunicatielab werkte.
In maart 1946 richtten Morita en Ibuka Tokyo Tsushin Kogyo, of Totsuko, op met slechts 500 dollar kapitaal en ongeveer 20 werknemers, in een gehuurd kantoor in een uitgebrand warenhuis in Tokio.
Om een niche te vinden in een markt die zeer concurrerend zou zijn wanneer de grote vooroorlogse elektronicafabrikanten zouden terugkeren, besloot Ibuka om geheel nieuwe consumentenproducten te produceren. Sony’s belangrijkste ontwikkeling was een hoogfrequente transistorradio die niet alleen de reputatie van het bedrijf vestigde, maar ook een revolutie teweegbracht in de consumentenelektronica-industrie. Het project ging echter van start na een moeizame goedkeuring door het Ministerie van Internationale Handel en Industrie (MITI). Nadat Morita in 1953 met Western Electric overeenstemming had bereikt over de transistortechnologie, treuzelden de ambtenaren van het MITI zes maanden voordat zij uiteindelijk de buitenlandse valuta voor de licentievergoeding overmaakten. Hoewel de relatie tussen overheid en industrie er een is van vertrouwen, merkte Morita op, belemmert de overheid vaak innovatieve veranderingen en ontwikkelingen door buitensporige interventie en verouderde regelgeving. Door zes tot tien procent van zijn jaarlijkse omzet in onderzoek en ontwikkeling te investeren, nam Sony het voortouw bij de ontwikkeling van nieuwe consumentenprodukten, onafhankelijk van overheidssteun of keiretsu-steun. Als pionier van producten variërend van transistorradio’s tot solid-state televisietoestellen, de Walkman en Discman tot videorecorders, had Sony tegen 1990 meer dan 100.000 werknemers in dienst en was het ’s werelds grootste producent van consumenten-, niet-consumenten-, industriële en professionele elektronica en amusementssoftware.
Morita was ook een pionier op het gebied van marketing. Zijn aanvankelijke mislukking om in 1950 ontwikkelde bandrecorders te verkopen, overtuigde hem ervan dat productontwikkeling gepaard moest gaan met het creëren van een markt. Op zijn eerste reis naar Europa in 1953 was hij diep onder de indruk van en aangemoedigd door het succes van N.V. Philips, dat van een kleine gloeilampenmaker in een Nederlandse plattelandsstad was uitgegroeid tot ’s werelds grootste elektronicafabrikant. Morita besloot zich vervolgens te richten op de wereldmarkt, met name de welvarende Amerikaanse markt, in plaats van op de arme en overvolle Japanse thuismarkt. Morita besefte hoe belangrijk het was een eigen identiteit op de wereldmarkt te vestigen en nam in 1955 “Sony” aan als handelsmerk (met een westerse oorsprong van het Latijnse sonus, wat “geluid” betekent, en gecombineerd met de Engelse bijnaam “Sonny”), een naam die buitenlandse klanten zich gemakkelijk konden herinneren. Totsuko werd Sony Corporation in 1958.
In het midden van de jaren vijftig vertrouwden de meeste Japanse producenten op gigantische Japanse handelsondernemingen om hun goederen te exporteren, maar Morita besloot zijn eigen distributieroute op te zetten waarbij de boodschap van de nieuwe technologie en de voordelen ervan rechtstreeks aan de consument konden worden doorgegeven. In 1960 richtte Morita Sony Corporation of America en Sony Overseas S.A. (Zwitserland) op als zijn verkooparmen. In 1961 was Sony het eerste Japanse bedrijf dat zijn aandelen in de Verenigde Staten aanbood in de vorm van ADR’s (American Depositary Receipts). In februari 1960 richtte Sony de Sony Corporation of America op; en in minder dan twee jaar tijd werden zij de eerste Japanse onderneming die haar aandelen in de Verenigde Staten aanbood. Sony was van mening dat het verplaatsen van een groot deel van zijn produktie en verkoop naar de Verenigde Staten en Europa zijn zaken alleen maar zou verbeteren, iets wat andere Japanse bedrijven nog moesten ontdekken. Sony breidde vervolgens zijn verkoop- en produktiefaciliteiten uit tot een internationaal netwerk, met een paar honderd dochterondernemingen en gelieerde bedrijven wereldwijd. Sony verwierf CBS Records in 1988 en Columbia Pictures en Tri-Star filmstudio’s in 1990 (nu Sony Pictures Entertainment) om zijn activiteiten in de amusementssector uit te breiden. Vanaf 1986 breidde Sony, in antwoord op de veranderende omstandigheden op de wereldmarkt, uit naar de niet-consumentensector, zoals omroepapparatuur, halfgeleiders, videocommunicatie en computers. In 1987 schreef Morita Made In Japan, een historische biografie over zijn weg naar succes die, volgens Inc., Stanford graduate school professor Jim Collins aanbeveelt aan studenten om het beste te leren van hen die de paden hebben bewandeld.
Morita was vaak een woordvoerder voor Japans management. Bij het verwoorden van zijn eigen ideeën, benadrukte hij het belang van teamwerk en van het motiveren van mensen door uitdagend werk te bieden in een familie-achtige omgeving; ingenieurs in industriële bedrijven hebben vooral doelen nodig voor hun creativiteit. Bovenal moet het management de werknemers niet als werktuigen maar als medemensen behandelen. Morita betoogde dat de industrie de kracht van de economie bepaalt en gaf buitensporige financiële transacties om papieren winsten te creëren de schuld van het ondermijnen van deze basis. Morita prees familialisme en loyaliteit aan het bedrijf als bevorderlijk voor langetermijnplanning en investeringen. Hij bekritiseerde dikwijls het Amerikaanse management’s preoccupatie met kwartaalwinsten en dividenden en hun neiging om investeringen in apparatuur uit te stellen.
Morita was ook uitgesproken over U.S.-Japanse betrekkingen. Hij waarschuwde bijvoorbeeld tegen het “uithollen” van de economie in de Verenigde Staten door fabrieken naar het buitenland te verplaatsen om goedkope arbeidskrachten uit te buiten. In 1989 veroorzaakte een niet-geautoriseerde vertaling van A Japan That Can Say “No”, een boek gebaseerd op gesprekken tussen Morita en Shintaro Ishihara, lid van de Liberaal-Democratische Partij in het Huis van Afgevaardigden in Japan, opschudding in de Verenigde Staten. Hoewel de meeste van de controversiële uitspraken op het conto van Ishihara werden geschreven, verweten sommige critici Morita zijn arrogantie. Morita prees echter de openheid van de Amerikaanse markten en richtte, in zijn pogingen die te beantwoorden, in 1972 de Sony Trading Company op, die tot taak heeft de Amerikaanse export naar Japan te bevorderen.
Morita werd uitvoerend vice-president van Sony Corporation in 1959, president in 1971, voorzitter en chief executive officer in 1976. In 1972 kreeg Sony een Emmy van de National Academy of Television Arts and Sciences voor de ontwikkeling van Trinitron – de eerste keer dat een Emmy werd toegekend voor een product. In 1976, met Morita als CEO, ontving Sony nog een Emmy voor het U-Matic videobandopnamesysteem. Sony’s derde Emmy werd toegekend voor hun één-inch helical-scan videotape-opname; en de vierde kwam er in 1984, voor een nieuwe videorecorder met massa-beeldopslagcapaciteit speciaal geschikt voor computer graphics. In 1985 gaf Billboard Sony zijn Trendsetter Award voor hun revolutionaire kleine D-5 compact disc-speler. Morita zelf ontving de Albert Medal van de Royal Society of Arts “voor opmerkelijke bijdragen aan technologische en industriële innovatie en management, industrieel ontwerp, industriële relaties en videosystemen, en de groei van handelsrelaties”. Morita werd voorzitter van de raad van bestuur in 1989. Als vice-voorzitter van Keidanren (Japanse Federatie van Economische Organisaties) en voorzitter van de Raad voor Beter Bedrijfsmatig Burgerschap binnen Keidanren, was Morita actief in het opleiden van Japanse bedrijven in het buitenland tot goede burgers van lokale gemeenschappen. Hij richtte een brief aan de G-7 leiders die in Tokio bijeen waren – de presidenten en premiers van de Verenigde Staten, Japan, Duitsland, Frankrijk, Groot-Brittannië, Italië en Canada – waarin hij hen aanmoedigde naar wegen te zoeken om alle economische barrières tussen Noord-Amerika, Europa en Japan te slechten en zo een nieuwe economische wereldorde te smeden.
Op 30 november 1993, op 72-jarige leeftijd, werd Morita getroffen door een hersenbloeding. Sony, dat het op dat moment moeilijk had door een daling van de winst, moest zich nu zorgen maken over de vraag of Noria Ohga, Morita’s uitgekozen opvolger en president/chief executive officer en tevens voorzitter van Sony Software Corporation en Sony Corporation of America, in staat zou zijn Morita’s schoenen te vullen. Ohga heeft de schuld gekregen van een verlies van 3,2 miljard dollar in de resultaten van Sony Pictures Entertainment. Naast de bezorgdheid van de Sony Corporation, maakte een groot deel van Japan zich zorgen over wat het verlies van Morita van het roer zou betekenen voor het land. Jolie Solomon en Peter McKillop schreven in Newsweek dat Morita wordt gezien als “de belichaming van de transnationale executive,” of, zoals General Electric voorzitter Jack Welch hem noemt, “spiritually global.” Na jaren een buitenbeentje te zijn geweest die meer geliefd was in het buitenland dan in eigen land, is Morita de laatste tijd zelfs in Japan erkend als “de krachtigste en overtuigendste stem van het land”
Als erkenning voor “zijn eminente bedrijfsleiderschap en voor een leven lang van innovatieve bijdragen in het brengen van geavanceerde technologieën naar consumentenelektronicaproducten,” heeft het Institute of Electrical and Electronics Engineers (IEEE) Akio Morita minder dan een jaar na zijn beroerte zijn Founders Medal overhandigd. De onderscheiding werd in ontvangst genomen door zijn vrouw en een van zijn zonen, omdat Morita nog steeds herstellende was. Op 25 november 1994, drie maanden na zijn onderscheiding door de IEEE en bijna precies een jaar na zijn beroerte, besloot Morita dat het tijd was om zijn functie als voorzitter van Sony neer te leggen, nog steeds verzwakt ten gevolge van zijn hersenbloeding. Zijn aftreden verzekerde de Sony positie voor Noria Ohga, die nog steeds van plan was zijn andere Sony verantwoordelijkheden te behouden.
Morita nam het stokje over van Masaru Ubuka als ere-voorzitter van Sony, meldde Billboard, en werd ook formeel erkend als oprichter van de corporatie. Ibuka werd in 1990 benoemd tot oprichter en zal die rol blijven vervullen en is ook benoemd tot belangrijkste adviseur. Steve McClure merkte in zijn Billboard-artikel op dat in Japan dergelijke titels (die de gezamenlijke rol van de vrienden bij de oprichting van Sony aangeven) vaak worden toegekend aan leidinggevenden die in feite met pensioen zijn gegaan van hun bedrijven.
Morita’s beroerte in 1993 liet hem gedeeltelijk verlamd achter. In de herfst van 1994 vertrok hij naar zijn appartement in Hawaii om te herstellen. Het tijdschrift Fortune meldde dat, hoewel zijn geest goed was en zijn geest helder, hij vaak moeite had met spreken en bewegen. Onderdeel van zijn therapie was dat hij afwisselend in het Japans en het Engels sprak. Morita gaf zijn ere-voorzitterschap op, maar wordt nog steeds beschouwd als “Sony’s patriarch”, aldus Brent Schlender en Cindy Kano in Fortune, en onderhoudt nog steeds contact met zijn Japanse beschermelingen via telefoon en fax. Directieleden van Sony maken tussenstops in Hawaii om Morita te zien op reizen tussen Japan en de Verenigde Staten. Zijn macht en invloed zijn nog steeds prominente factoren in Sony’s inspanningen. Toen Ohga zijn 65e verjaardag bereikte, een leeftijd waarop hij en Morita eerder hadden besloten dat men het presidentschap van Sony zou moeten opgeven, had hij een ontmoeting met Morita om goedkeuring te krijgen voor de benoeming van Nobuyuki Idei – iemand zonder ervaring op het gebied van engineering, in tegenstelling tot de gebruikelijke Sony-regime – tot de volgende opperbevelhebber. Idei, die in 1960 bij Sony begon te werken, trok al vroeg de aandacht van Morita. Hij verbleef meer dan tien jaar in Europa waar hij de Franse dochteronderneming van Sony oprichtte. Toen hij terugkeerde naar Japan, werd hij in 1979 algemeen directeur van Sony’s audio divisie, waar hij verantwoordelijk was voor de marketing van producten als de Walkman en Ohga hielp de audio CD te promoten. In de jaren 80 leidde hij Sony’s home-stereo component groep, en de video groep toen hij hielp met de promotie van de 8mm camcorder. Tegen 1990 had Idei Ohga’s vroegere functie van directeur van Sony’s Design Center overgenomen en was hij verantwoordelijk voor Sony’s merchandising en productpromotie. In 1993 kreeg hij de leiding over de bedrijfscommunicatie, waardoor Idei de meest zichtbare topman van Sony werd. In veel opzichten, zo meldden Schlender en Kano, was Idei directer betrokken bij veel van Sony’s activiteiten dan wie dan ook binnen het bedrijf. Morita was van mening dat Idei’s marketingervaring, zijn vindingrijkheid en zijn enthousiasme voor technologische vooruitgang de juiste keuze waren voor Ohga.
Akio Morita kreeg een eredoctoraat in de rechten van de Universiteit van Pennsylvania en Williams College en diverse eremedailles in onder meer Japan, Groot-Brittannië, Frankrijk, West-Duitsland, Oostenrijk en Brazilië. In 1995 ontving hij de Japan Society Award voor zijn buitengewone bijdragen aan een beter begrip tussen de Verenigde Staten en Japan.
Gedurende zijn hele loopbaan bleef Morita een fervent sportman. Hij speelde golf gedurende meer dan 40 jaar. Op 55-jarige leeftijd begon hij met tennis; op 60-jarige leeftijd met alpineskiën; op 64-jarige leeftijd hervatte hij het waterskiën; en op 68-jarige leeftijd met diepzeeduiken. Morita en zijn vrouw, Yoshiko, hebben twee zonen en een dochter.
Verder lezen
Het meest uitgebreide biografische verslag is Akio Morita, Edwin M. Reingold, en Mitsuko Shomomura, Made in Japan: Akio Morita and Sony (1986). Voor informatie over zijn leven en gedachten, zie Akio Morita, Gakureki muyo-ron (Never Mind School Records) (Tokyo: 1987); Akio Morita en Shintaro Ishihara, No to ieru Nippon (A Japan That Can Say “No”) (Tokyo: 1989); Akio Morita, “When Sony Was an Upand-Comer,” Forbes (6 oktober 1986); Akio Morita, “Technological Management Will Be the Key to Success,” Research Management (maart/april 1987). Voor de geschiedenis van de Sony Corporation, zie Genryu: Sony 40th Anniversary (Tokio: 1986) en de Engelse vertaling daarvan, Genryu: Sony Challenges 1946-1986. Zie ook: Larry Armstrong, “Sony’s Challenge,” Business Week (Industrial/Technology Edition) (1 juni 1987); en Yoko Konaga, “Sony Corp: Nieuwe gebieden, nieuwe strategieën,” Tokyo Business Today (juni 1989); “Waar zit ik voor?” Inc. (juli 1992); Akito Morita, “Toward a New World Economic Order,” Atlantic Monthly (juni 1993); Jolie Solomon en Peter McKillop, “We Have Lost a Very Important Player,” Newsweek (13 december 1993); William Livingstone en Bob Ankosko, “Awards and Prizes,” Stereo Review (augustus 1994); “Akio Morita,” US News and World Report (5 december 1994); Steve McClure, “Ohga Now Stands Alone Atop Sony Corp,”Billboard (17 december 1994); Brent Schlender en Cindy Kano, “Sony On the Brink,” Fortune (12 juni 1995); en Bob Ankosko en William Livingstone, “Morita Honored,” Stereo Review (januari 1996). Online informatie kan worden verkregen via http://www.digitalcentury.com/encyclo/update/sony. □